Елизабета Баковска и Сашо Димоски: Ако не ги архивираме ние нашите сеќавања и приказни – кој?!

За време на Саемот на книгата годинава, фотокнигата „Во главата пишувам расказ“ од Елизабета Баковска и Сашо Димоски, ја доби наградата на Македонската асоцијација на издавачи за најкреативно издание меѓу двата саема. Можноста за време на саемот да ја држам в раце, ме привлече да се нурнам во неа.

Соочувањето со смртта на мајката и напливот на сеќавања, размислувања и емоции од и за животот што ги носи тоа кај Баковска, споено со визуелната интерпретација на тие емоции преку фотографиите на Димоски е неповторливо искуство.

А кога човек ќе има вакво естетско доживување, природно му доаѓа да го сподели. Ова интервју со двајцата автори произлезе токму од тој порив.

Од создавањето на текстовите до издавањето на книгата „Во главата пишувам расказ“ поминаа три години. Колку време ја развивавте идејата, па концептот, па договорот за тоа во која форма ќе биде книгата?

Е.Б.: Во времето кога ги пишував расказите, тие еден по еден излегуваа на Фејсбук, но кога го заокружив целиот циклус, ги повлеков оттаму. Токму тогаш, Сашо размислуваше за неговата магистерска и се договоривме тие да му бидат текстуална предлошка, на којашто ќе надоврзе фотографии. Потоа следуваше период во кој тој размислуваше и обмислуваше кои фотографии и како да ги поврзе со текстовите. На крај дојдовме до овој производ за кој велиме дека е фотокнига, иако станува збор за некој хибриден жанр тежок за дефинирање.

С.Д.: Во суштина е фотокнига, затоа што доминира фотографијата, меѓутоа не е чист жанр поради литерарниот дел. Кога размислував за темата за магистерската, целта ми беше да ја избегнам стереотипната изложба и така се роди идејата за овој вид книга што кај нас е многу малку застапен – фотокниги направиле Драги Неделчевски, Боро Рудиќ и уште по некој автор… Денес, времето дозволува мешање на жанрови и родови, на разни уметности и штета што немаше можност во книгата да се стави и музика или мириси – ќе се добиеше поинаква димензија. Иако, и како такви, фотокнигите од овој тип денес се сметаат за еден врвен уметнички производ.

Бети, од каде потребата, ама и храброста јавно на Фејсбук да ги објавуваш овие толку лични минијатури во периодот непосредно пред и по смртта на мајка ти?

Е.Б.: Веќе ја имам раскажано приказната за тоа како настана книгата. Мајка ми беше тешко болна во Битола и десетина дена пред да почине добив повик дека ситуацијата е критична и јас од работа се качив во кола и директно отидов во Битола. Не зедов со мене лаптоп, бев само со мобилен телефон. Првпат повторно живеев во станот во којшто сум живеела пред 30 години. И така, почнаа да навираат некои сеќавања и размислувања и пишувањето ме спаси. Едноставно, морав да напишам за да се разбудам пак, да останам доволно ментално силна тие денови за да се соочам, да ја преживеам нејзината смрт.

Сепак, Фејсбук е медиум каде што објавуваш и веднаш добиваш реакции…

Е.Б.: Мислам дека тоа објавување беше доста несвесно од моја страна. Повеќе беше потреба нешто да напишам, наместо да приопштам нешто на другите. Не ни размислував дали некој тоа ќе го прочита и како ќе го доживее.

С.Д.: Фејсбук не е медиум, Фејсбук е само платформа – медиумот е Бети 😊

Е.Б.: Да, тој тоа стално го вели, а јас не знам дали 100% се согласувам со него… Фејсбук овозможува веднаш да се добие фидбек од публиката, ама мене во тоа време ми беше погоден само за изразување на моменталната емоција. Мајка ми беше во едната просторија, веќе не е свесна, јас сама во другата просторија, немам со кого да разговарам и тоа што во моментот ми доаѓа како слика, како емоција, морам да го канализирам, да излезе од мене за да имам место за следната, за другото нешто што ќе го донесе другиот ден.

На Фејсбук пишував по еднаш дневно, некогаш двапати… И почнаа да ми пишуваат во инбокс луѓе со кои не сум комуницирала, за да ми кажат дека се препознаваат во тоа што го пишував. Таа емоција почна да допира до многумина и тогаш сфатив дека во неа има нешто универзално со коешто луѓето можат да се поврзат. Така, продолжив сè до еден момент кога реков: завршувам. И тоа беше симболично, на четириесеттиот ден од смртта на мајка ми.

Сашо, како ги доживуваше расказите на Бети? Ти имаше нешто пратено претходно или прво ги читаше на Фејсбук? И каков беше процесот на создавање на твојот дел од книгата?

С.Д.: Секој еден расказ првично го читав таму, на Фејсбук. Потоа ги добив собрани во Ворд документ и ми кажа направи што сакаш со нив 😊.

Нашата авторска соработка почна во 2015 година, со „Варварите сè уште пишуваат поезија“, каде што јас ја направив насловната страница и неколку илустрации во книгата. Потоа беше „Последните голтки“, збирка раскази со мои фотографии и промоција на книгата со еднодневна изложба од тие фотографии. И ова е, всушност, третиот дел од соработката, оној најчистиот, во кој се обидовме да видиме дали можеме да направиме нешто заедно.

И кога ги презедов расказите ги читав, ги остават да отстојат, да ги заборавам, па пак ги читав и така неколку пати. Во суштина, се трудев да ги визуализирам, односно од напишаното да си создадам сопствени траги и да одам по нив размислувајќи која фотографија каде да ја ставам.

Во книгата споив фотографии од мојата архива, од триесетина години, и фотографии од личната домашна архива на Бети, каде што се фотографирани баба ѝ, дедо ѝ и мајка ѝ како малечка. Нејзините текстови се експресивни, но и документарни, ја документираат состојбата на духот во самиот момент, па овие фотографии беа неопходни за потврдување на документарноста.

За книгата е многу размислувано. Од изборот на фотографиите, до тоа каде да се стави колор, каде црно-бела фотографија, каде фотографија на две страници за да се направи некоја синкопа, да ни се даде време да се одмориме или да се создаде дополнителен удар. Taa e, а можеби и може да се нарече, на некој начин, филм низ фотографии. Така, покрај оние фотографии што се „сериозни“, напати може да се сретнат и „козерски“ фотографии кои го разбиваат црнилото за кое станува збор. Генерално, фотографиите се работени со разна техника и технологија, но тоа воопшто не е важно. Важно е само фотографијата да ја следи приказната.

Колку од тоа беше интуитивно – ја гледаш фотографијата, ти буди одредена емоција и велиш „тоа е тоа“?

С.Д.: Многу е интуитивно. Рудолф Арнхајм, кој е психолог, има една книга што се вика „Визуелно размислување“, каде што го објаснува процесот на создавање на сликите во мозокот. Ние не создаваме чиста слика, туку некакви контури и во одреден момент, побудени од нешто, ги повикуваме. И, всушност, тука е таа интерпретација или визуелно прераскажување – значи, фотографијата може да нема никаква врска со текстот што е внатре, меѓутоа има врска со емоцијата што ја предизвикала.

Внатре има само една серија фотографии снимени наменски, а тоа е серијата од Бети со квадратот на Малевич.

Оваа фотографија како да е концептуална визуелна порака што ги заокружува сите останати.

С.Д.: Квадратот го привлекува вниманието, тој е точка на интерес. Мултиплицирањето на фотографиите со квадратот на таа страница е мала визуелна игра, ама кој како сака нека толкува. Фотографот направил добра фотографија само ако успеал да предизвика некаква емоција кај гледачот. Фотографијата може да биде технички сјајна, ама ако нема емоција – целосно безлична.

Е.Б.: Знаеш како, кога ќе ни починат родителите, тоа е крај на едно време, крај на еден дел од нашите животи. Веќе не сме ничии деца, во тој момент се менуваме, стануваме поинакви и мислам дека Сашо сакаше таа промена да ја фати на моето лице. Јас, во дворот на битолската долна гимназија, кој се гледа од балконот на станот на моите во Битола и во кој растевме како деца, фотографирана по смртта на мајка ми.

Какви емоции будат фотографиите покрај твоите раскази кога ја отвораш книгата? Како ги доживуваш?

Е.Б.: Баш така, како крај на една ера, крај на едно време во кое сме живееле сите ние, децата на некоја градската средна класа од еден претходен систем. И сега кога нашите родители починале, тоа време не постои повеќе, завршило. И ние какви што сме биле со нив, повеќе не сме такви.

Во вториот дел од книгата веќе има една нишка на новото, на „зеленилцето“, на децата што доаѓаат да ги заменат родителите и на цикличноста на животот…

Е.Б.: Формално гледано, ние сме нечии деца, нечии родители. Меѓутоа, тие улоги во животот постојано се преиспитуваат, затоа што секогаш доаѓа момент кога ние им стануваме родители на нашите родители, а деца на нашите деца. Се менуваат односите на моќта – кој одлучува во име на другиот, кој треба да слуша, кој обезбедува финансиска поткрепа, кој за кого се грижи… Таков е животот! И таа промена е тука некаде, и во текстовите и во фотографиите.

Мислам дека кај нас, можеби и поради сите општествени промени што ни се случуваат како општество, има суштинска потреба на послободен, уметнички начин да се архивираат нашите сеќавања, семејните приказни, нашата култура. И тоа не на државно ниво, не како системска култура, туку лично – личните, семејни, културни производи. Во неколку од раскасчињата го спомнувам и дедо ми, таткото на мајка ми, и дел од нејзината животна приказна. Од првиот момент ме водеше мислата дека тоа мора да се напише и да се објави како книга, затоа што ако не архивирам јас – кој?! И во книгата имам напишано дека името на некој човек се памети три плус три генерации максимум и потоа доаѓа заборавот. А сеќавањата се премногу скапоцени и премногу посебни за да ги баталиме. Тој што може да архивира ќе архивира и треба да архивира, за да остави нешто за понатаму.

Како дојде до идејата сите раскази да почнуваат со насловот, односно со истата, силна реченица „Во главата пишувам расказ“?

Е.Б.: Почнав со таа мисла – немам каде да напишам, па „во главата пишувам расказ“ и потоа тоа прерасна во рефрен, даваше вовед дека новиот текст е продолжение на истата приказна и некако ги сврза сите.

С.Д.: И ритмиката е тука.

Е.Б.: Да, даде ритам. Имаше луѓе што ми велеа зошто го повторуваш секогаш истото, меѓутоа пишувајќи на Фејсбук мене оваа реченица ми доаѓаше како вирутелна предлошка. Почна доста несвесно и потоа веќе го даде и го одржуваше ритамот на пишувањето.

Мене одлично ми функционира низ целата книга.

С.Д.:: Да, и мене таа реченица, наслов, референца, што и да е, ми помогна за самото подредување на фотографиите. Веќе имав еден однапред подготвен ритам, „Во главата пишувам расказ“, кој знам дека се повторува 64 пати и потоа требаше да се најдат другите ритми за да се добие внатрешниот ритам на целата книга. И Роберт Јанкуловски фино има напишано во предговорот: кога овие фотографии би биле ставени една до една на некоја изложба, не би функционирале. И самите раскази, доколку би се ставиле во некое книже, би биле само некакви кратки цртички. А вака, се компатибилни едни со други и прават комплексна нарација.

Вака книгата нуди и многу начини на читање. Јас прво ги читав текстовите, па потоа само ги разгледував фотографиите, па произволно се задржував или шарав низ текстовите и фотографиите напред-назад… и си создавав трети слики во главата.

С.Д.: Оваа книга првично беше направена како мапа. Мапата се состои од 64 листови со секој од расказите, на кои можеш да си ставиш твоја фотографија и така секој може да си изгради сопствена приказна. Иако тоа е поинтерактивен концепт, сепак со книгата истото може да се прави во главата, што, пак, од друга страна, е многу поубаво.

Е.Б.: Да, медиумот ни беше едно од основните прашања. Иако целава оваа замисла почна на Фејсбук, желбата и на двајцата ни беше крајниот производ да биде класична книга, материјален производ што читателот ќе сака да го има дома, па ќе му се навраќа и секојпат ќе открие во него нешто ново. Мислам дека тоа беше и начин да покажеме дека книгата е жива! Дека дигиталното време не ја убива книгата, дека дигиталниот текст никогаш ја нема истата сентиментална вредност како тој во книгата. Истото е и со фотографијата, човек никогаш не може на истиот начин да се поврзе со фотографија што ја гледа на екран, како со испечатена фотографија што може да ја допре.

Оливера Ќорвезироска во предговорот вели дека си „патентирала една наративна постапка со капсулирање на вистината“. Како би се чувствувала кога и други автори би го користеле твојот „патент“ за капсулирање на својата вистина во исти вакви животни периоди на соочување со смртта на родител/близок?

Е.Б.: Секој може да пишува и да го земе ова како некаков модел, со тоа што универзалното искуство претпоставувам дека ќе биде исто. Сврзното ткиво, секако, ќе биде поинакво. Во расказите има многу сеќавања, референци, цитати на музика, на книги, на филмови со коишто јас сум растела, нешто што ми оставило впечаток, нешто што ми се допаднало… Сепак, во суштина, најбитно е дека човек треба да биде искрен. И можеби силата на ова пишување е токму во искреноста. Додека пишував, тоа беше порив кој беше посилен од мене, без намера со тоа што ќе го напишам да му се допаднам некому.

Сега зборуваме за книгата, ама и генерално мислам дека во пишувањето и во другите уметности основата на секое добро дело е искреноста на авторот – авторот има потреба да каже нешто, сака да го каже тоа и не создава со цел да се додвори на публиката, критичарите или да импресионира колега. Едноставно, суштината мора да биде тој порив, нешто што човек не може да го потисне и, секако, авторот треба да ги владее алатките на својот занает за тоа да може да го спакува професионално. Ете, дојдовме до некој вид рецепт за уметничко дело 😊.

Ја доживувате ли книгава како животно дело?

С.Д.: Рано ни е за животно дело 😊.

Е.Д.: По оваа книга веќе не можеме да се вратиме на тоа што сме го правеле претходно. Ако кажеме дека е животно дело, треба да ставиме точка и да се пензионираме. Затоа, можеби не е животно дело, меѓутоа е одредница која носи голема одговорност. Барем јас ја чувствувам така, дека она што ќе дојде по неа треба да биде многу подобро.

С.Д.: Апсолутно е таква обврска. Што се однесува до тоа колку е добро делото, ќе каже времето. Ние сме научени авторите и делата пребргу да ги прогласуваме за нешто, а во суштина без разлика дали е литература или фотографија, тоа што сме го направиле треба некој да го верифицира. А тоа не може да се направи сега, мора подоцна!

Насловна фотографија: Денис Јагџи © 2022

Останатите фотографии: Домашна архива на Е.Б. и лична архива на С.Д.