„Илијада“ или песна за силата (Симон Веј)

Вистинскиот јунак, вистинската тема, средиштето на Илијада, е силата. Силата со која луѓето се служат, силата што ги покорува, силата под која човечкото тело се згрчува. Човековата душа во Илијада постојано се покажува како преобразена во односите со силата: повлечена, заслепена од силата со која е уверена дека располага, свиена под принуда на онаа заради којашто страда. Оние кои се занесуваа мислејќи дека силата, благодарение на прогресот, засекогаш ќе остане во минатото, можеа да видат во оваа песна историско сведоштво. Тие кои знаеја како да ја препознаат, денес како и некогаш, во средиштето на целокупната човекова историја, во Илијада наоѓаат најубаво, најјасно огледало. Од кој и да е што ѝ е потчинет, силата умее да направи мртов предмет. Кога се спроведува до крајни граници, човекот во најбуквална смисла го сведува на предмет, бидејќи го претвора во леш. Постоел некој, а момент подоцна, веќе го нема. Тоа е сликата што Илијада неуморно ни ја прикажува:

Колите празни низ бојот ги влечеле с’ кренати глави,
лишени зар од одличните возачи, коишто лежат
за мршојадците радост, за нихните сопруги жалост… (160-162, пеење XI)[1]

Јунакот е предмет што за двоколката се влече по прашината:

…а црните коси
долу му паѓале в земја, а главата цела в пра’от
лежела, некогаш мила, што Ѕевс ја на душмани тога
дал да ја огрубат неа во родната таткова земја… (401-404, пеење XXII)

Горчината на таквите слики ќе ја искусиме во чиста состојба, нема да ја ублажат никави закрепувачки фикции, никаква утешувачка бесмртност, ниту бледиот ореол на славата или татковината.

Душата веднаш од трупот му летнала и дошла во Аид,
скрбна за својата судба, што крефката младост ја трати… (362-363, пеење XXII)

Уште подлабоко нè погодува смртта со својот болен контраст, со изненадното прикажување на еден друг свет што за момент исчезнува; далечен, минлив и потресен свет на мирот, на семејството, свет во кој секој човек најмногу вреди за оние кои му се најблиски.

На леполесите слугинки в дом им викнала таја,
триножец голем да кладат на огниште, бања да има
топла за Хектора кога од бој ќе дојдел дома,
луда, не разбрала зар дек’ од бањата далеку мошне
него сјајноока Атена со рацете н’ Ахил го свлада… (442-446, пеење XXII)

Секако дека беше далеку од топлите бањи, несреќникot. И не беше единствениот. Речиси целата Илијада се одигрува далеку од топлите бањи. Речиси целиот човечки живот отсекогаш се одвивал далеку од топлите бањи.

Силата што убива претставува сведен, суров облик на сила. Колку е само разнолика во своите постапки, колку изненадува со своите последици, онаа другата сила, силата што не убива, односно што сè уште не убива. Но, сигурно ќе убива или можеби ќе убива или само ќе се заканува висејќи над главата на суштествата кои во секој момент може да ги убие. Во секој случај, таа човекот го претвора во камен. Жив е, има душа, а сепак е предмет. Ќе биде почуден од предмет што има душа; чудна состојба за една душа. Кој би знаел да каже колку таа мора да се извива, да се превиткува и да се покорува за да се приспособи на таквата состојба? Душата не е создадена да го населува предметот. Кога е натерана на тоа, ниеден нејзин агол не може да биде поштеден од страдањето од насилство.

Разоружан и гол, оној во кој е вперено оружјето станува леш пред и да биде допрен со тоа оружје. Уште еден момент тој ќе размислува, ќе се помрдне, ќе се надева:

Вака си думал стоејќи, а тој му се доближил вџашен,
за да на колења гушне, што копнеел в срцето мошне,
црната Мрија и лошата смрт да ја одбегне сега.
Тога божескиот Ахил го подигал долгото копје,
готов да г’ удри, а оној му обгрнал колења клекнат… (64-68, пеење XXI)

Но, набргу сфаќа дека нема да потклекне и дишејќи и понатаму, станат е само материја, и мислејќи и понатаму, не е во состојба што било да мисли:

Така му прозборил нему пресветлиот Пријамов синок,
милно молејќи со зборој, а немила дума си дочул… (97-98, пеење XXI)
……………………………………………………………………………….
Г’ испушти копјето веднаш, с’ раширени обете раце
седнал; а Ахил го тргнал од ножница мечот си остар;
г’ удрил по кључот крај вратот, та целиот меч му се провнал,
остар од обете страни, а тој се на земја ничкум
испружил цел, та крв црна му течела земја квасејќи.
Ахил пак, за нога него тргајќи го, г’ исфрлил в река…(115-120, пеење XXI)

Кога во затишјето на борбата, слабиот и невооружан странец го моли војникот, тој со самиот чин на молење не е осуден на смрт. Но, само еден момент на нетрпение на војникот е доволен за да му го одземе животот, што е доволно неговото тело да го изгуби главното својство на живо тело. Дел од живото тело покажува знаци на живот пред сè со потресување: жабјото крекање се потресува од електрично празнење, сличноста или допирот со ужасните или застрашувачки нешта предизвикува потресување на кој било сплет ткива, нерви и мускули. Сам од себе, таквиот молител нема да се тргне, нема да затрепери, тој на тоа повеќе нема право; усните ќе му го допрат за него најстрашното нешто:

Без да го овие сетат, великиот Пријам им влегол,
застанал близу, со рацете за колења Ахил го фатил,
грозни му целивал раце, што м’ убиле мнозина синој… (477-479, пеење XXIV)

Глетката на човек кој до таа мера е унесреќен, може да следува како што следува глетката на лешот:

Ко кога гре’ота тешка го фатила мажот, што убил
човека в таткова земја и дошол кај туѓински народ
в некоја богатска куќа, а луѓето чудно го гледаат,
така се зачудил Ахил гледајќи го боголик Пријам;
исто и другите така погледнале едни во други… (480-484, пеење XXIV)

Но, тоа трае само за момент, бидејќи набрзо и самото присуство на несреќникот паѓа во заборав:

Рече и солѕи од изгор за татка му наткрена нему;
за рака тогаш го фати и г’ отстрани старецот нежно;
едниот тогаш се сетил за Хектора јунакоморец
везден плачејќи и долу пред ноѕете н’ Ахил клечејќи
овој пак татка си свој и на пати го Патрокла плачел
тогаш, а нихните плакој го кревале целиот чадор…(507-512, пеење XXIV)

Нечувствителноста не е причината поради што Ахил со едно движење го оттурна старецот што му ги прегрнал колената. Зборовите на Пријам му го повикуваат сеќавањето на стариот татко и го потресуваат до солзи. Сосема просто, Ахил се чувствува подеднакво слободен во своето однесување, во своите движења, како наместо молител неговите колена да ги допира неподвижен предмет. Човечките суштества кои нè опкружуваат, со самото свое присуство поседуваат моќ што само ним им припаѓа за да сопрат, да спречат, да го изменат секое движење што нашето тело ќе го најави. Минувачот не го пренасочува нашиот чекор на истиот начин како што тоа го прави некој натпис. Не стануваме, не чекориме, не се одмораме на истиот начин кога сме сами и кога некој ни е на гости. Но, тоа недофатливо влијание на човековото присуство не го поседуваат оние кои едно нетрпеливо движење може да ги лиши од животот и пред мислата да има време да ги осуди на смрт. Пред таквите луѓе другите се движат како тие да не се присутни, а во опасноста во која се затекнале за да бидат уништени за момент, наликуваат на ништавило. Оттурнати паѓаат, бидејќи паднале остануваат на земја сè додека случајно на некого не му текне да стане. Но, кога најпосле ќе се подигнат и се почестени од срдечни зборови, тие не се во состојба сериозно да го сфатат тоа воскреснување, да се осудат да изразат некоја желба. Нетрпеливиот глас во истиот момент би ги замолкнал:

Така му рекол, а старецот исплашен послуша веднаш… (571, пеење XXIV)

Сепак, еднаш услишени, молителите повторно стануваат луѓе како другите. Но, има несреќни суштества кои, иако не умреле, станале предмети за цел живот. Во нивните денови нема никаква игра, никакви празнини, никаква слобода на дејствување за ништо што доаѓа од самите нив. Тие не се луѓе кои живеат потешко од другите, тие се друг вид луѓе, компромис меѓу човек и леш. Контрадикторно е од логичка гледна точка човечкото суштество да биде предмет. Но, кога невозможното станува стварност, противречноста ја кине душата. Тој предмет во секој момент се стреми да биде маж или жена, но во ниеден момент во тоа не успева. Тоа е смрт што се протега низ целиот живот, живот што смртта го замрзнала многу пред да го заврши.

Девицата, ќерка на свештеникот, ќе ја снајде таква судбина:

Неа не ја пуштам јас пред да старост дочека таја,
далек’ од родната земја, во Арг, во нашата куќа,
везден на разбој ткаејќи и в постеља мене чекајќи…(29-31, пеење I)

Таа судбина ќе ја снајде и една млада жена, млада мајка, сопруга на принцот:

И кога в Арг ќе се најдеш, да на разбој ткаеш за друга,
и од Хепереја вода иљ од Месеида, да носиш
против сопствената волја, натерана в силната нужда…(456-458, пеење VI)

Ќе го снајде и детето, наследник на кралскиот жезол:

Што ќе ги одведат ниф в издлабените кораби бргу,
а меѓу ними и мене, но ти, чедо, или ќе појдеш
со мене, каде што дела недостојни пак ќе вршиш… (731-733, пеење XXIV)

Таквата судбина за детето, во очите на мајката е страшна колку и самата смрт; сопругот подобро би умрел отколку да види тоа да ѝ се случува на неговата жена; таткото ги привикува сите небесни казни за војската што ја покорува неговата ќерка. Но, кај оние кои ги снаоѓа, суровата судбина ги брише проклетствата, побуните, споредувањето со другите, промислувањето над иднината и минатото, речиси ги брише спомените.

На робот не му е дадено да му остане верен на својот град и на своите мртви. Кога страда или умира еден од оние поради кои сè изгубил, кои го опустошиле неговиот град или му го убиле семејството пред очите, тогаш робот плаче. Како да не плаче? Единствено тогаш солзите му се дозволени. Дури и наметнати. Но, зарем во ропство солзите не се подготвени да потечат веднаш штом се покаже можност неказнето да се лијат?

Вака му рекла плачејќи, а жените стенкале сите,
поради Патрокла божем, за својата судбина всушност… (301-302, пеење XIX)

Под ниедна околност робот нема право што било да каже, освен она што би можело да му се допадне на неговиот господар. Заради тоа, ако во мачниот живот некое чувство може да го тргоне и донекаде да го оживее, тогаш тоа е љубовта кон господарот. Секоја друга можност е лишена од дарот на љубовта, како што на впрегнатиот коњ рудата, уздата, џемот му оневозможуваат да оди по други патишта, освен по еден. И доколку еден ден како резултат на некое чудо му се укаже надеж дека, ако се смилуваат на него, може да биде некој, до кои граници нема да досегаат неговата благодарност и љубовта кон луѓето кои во блиското минато сигурно побудувале ужаснување:

Мажот за кого ме дале честитата мајка и татко,
убиен јас сум го нашла со оружје остро пред градот;
така и тројцата браќа што една мајица нè роди, –
моите мили, што сите го стигнале смртниот денок;
не си ме оставал ти, кога брзиот Ахил м’ убил
мажот и разурнал градот на дивиот Минет, да плачам,
туку ми велеше сè, дека венчана жена на Ахил,
на божествениот баш, ќе ме направиш в кораб водејќи,
сред Мирмидонците мене, готвејќи ми свадба во фтија.
Затоа мртов те плачам едноставно, кроток и сакан… (291-300, пеење XIX)

Не може да се изгуби повеќе од она што губи робот – робот го губи целиот внатрешен живот. По нешто од него наоѓа дури кога ќе се укаже можност судбината да му се смени. Такво е царството на силата: тоа се протега колку и царството на природата. Така и природата, кога се огласуваат нашите основни потреби, го укинува целиот внатрешен живот, дури и мајчинската болка:

От’ и Ниоба краснокоса баш за ручек се сети,
што је изгинале нејзе дванаесет чеда во домот,
шесте меѓу ними ќерки, а шест уште синој врсни;
едните од ниф Аполон со лакот сребрен ги убил,
љут на Ниоба страшно, а Артемида другите стреља,
зашто се слагала рамна со мајка им лична Летоја,
којашто родила две, а Ниоба родила многу, –
туку иако сал две, ѝ ги убиле сите нејзе.
Овие лежеле в крви девет дни и немало никој
ниф да ги крене, зар камни ги луѓено Кронов син сторил
та во десеттиот ден ги закопале бозите сами… (602-613, пеење XXIV)

Никогаш со толку горчина не била изразена човековата беда, онаа што доведува до таму човек да ја изгуби способноста да ја почувствува.

Силата со која другите се служат, господари со душата како најголема глад, бидејќи се состои од постојана моќ над животот и смртта. Нејзиното стравовладеење е толку ледено, толку тешко, како да го спроведува некоја безживотна материја. Човекот кој насекаде е најслаб е сам во градската врева, и уште повеќе отколку што би бил да е изгубен сред пустина.

Оти на прагот кај Ѕевс се наоѓаат два ќупа дарој:
в едниот зли, а добри во другиот, што овој ги дели… (527-528, пеење XXIV)
………………………………………………………………………………….
Кому ќе даде од злите, за подбивка тој ќе се стори,
неситост лоша да него по дивната земја го тера
д’ака тој ниту од бога, па ниту од љуѓето ценет… (531-533, пеење XXIV)

Како што немислосрдно крши, силата исто така немилосрдно го опива оној кој располага или верува дека располага со неа. Никој вистински не ја поседува силата. Луѓето во Илијада не се делат на поразени, на робови и молители, од една страна и на победници и водачи од друга; во Илијада нема ниеден човек кој во некој момент не бил присилен да ѝ се потчини. Војниците, иако слободни и навооружани, не се ништо помалку присилени да се потчинуваат на нејзините наредби и да поднесуваат понижувања:

Кого пак попрост ќе престретел маж и ќе видел кај вика,
него со жезолот тој ќе го спотерал и ќе го карал:
„Будалче, седи си мирно и послушај што вељат друзи,
поарни од теб што се, зар неборец сам си и страшлив,
што ни во војната ти ни во советот не значиш ништо… (198-202, пеење II)

Терсит скапо ги плаќа своите зборови, иако се сосема разумни и нимаку различни од она што го говори Ахил:

Така му рекол, а потем со жезолот в рамо и по тил
г’ удрил, а оној се свиткал и поронал горешти солѕи;
мозолка пак од наседната крв му рипна на тилот,
кај што со златниот жезол го погодил, тогаш тој седна;
смајан од болки се одѕре, си г‘ избриша солѕите сетне.
тие при сета си тага се смееле со него слатко… (265-270, пеење II)

А и самиот Ахил, тој горд, непобедлив херој, на самиот почеток на епот ни е прикажан како плаче од понижување и од болка од немоќ, бидејќи пред негови очи ја грабнале онаа што сакал да ја земе за сопруга, а на тоа не смеел да се спротистави:

… а Ахил
солѕи ронејќи се тргнал од своите скраја и седнал
сам покрај сивото море и в модрата вода си гледал… (348-350, пеење I)

Агамемнон намерно го понижил Ахил, за да покаже кој е господарот:

колку сум од тебе појак, и друг за да страхува секој
да се споредува јавно и со мене равен се слага… (186-187, пеење I)

Но, по неколку дена, доаѓа ред на војсководецот да плаче, присилен е да се понижува, да преколнува, болно свесен дека сето тоа го прави залудно.

Ниеден војник не е поштеден од срамот што доаѓа по стравот. Јунаците треперат како и останатите луѓе. Доволен е еден предизвик од страна на Хектор за Грците да се преплашат, сите до еден, освен Ахил и неговите другари, отсутни од бојот:

Вака им рекол, а тие замолкнале сите до еден,
Зашто да одбијат срамно, а да одобрат страшно им било…  (92-93, пеење VII)

Но, штом Ајант истапува, стравот се сели во другиот табор:

А од тројанците секој по снагата страшно се тресел,
па и на самиот Хектор му тупкало срцето в гради;
туку тој не можел веќе да отстапи ни да се врати… (215-217, пеење VII)

Два дена подоцна, ќе дојде ред на Ајант да го осети ужасот:

Вишниот отец Ѕевс го натерал Ајант да бега:
почуден стоел и штитот седумгубен назад го метнал;
прснал да бега гледаќи кон своите, сличен на ѕвере… (544-546, пеење XI)

И на самиот Ахил му се случи еднаш да затрепери од страв, навистина, покај реката, а не пред друг човек. Освен тој, сите во еден момент се претставени како победени. На чија страна ќе отиде победата помалку одлучуваат нивните особини од слепата судбина, олицетворена во златната терезија на Ѕевс.

Кога на небото пак се искачило сонцето среде,
тога и отецот Ѕевс терезијата златна ја стокмил,
на неа ставил две судби на смртта печаљна сосем,
од коњокротците Тројци и Ахајци панѕироносци.
среде ја фати и тргна, ахајската судбина падна… (68-72, пеење VIII)

Заради тоа што е слепа, судбината воспоставува некој вид слепа правда, оние кои се фаќаат за оружје ги казнува со законот на одмаздата – око за око, заб за заб; Илијада скоро со идентични зборови, многу пред Евангелието ја изразува таа идеја:

Зашто е општ Енијалиј, што и убиец убива овој… (309, пеење XVIII)

Ако на сите од раѓање им е судено да трпат насилство, оваа вистина во царството на животните околности останува недофатлива за човековиот дух. Силникот никогаш не е апсолутно силен, ниту слабиот апсолутно слаб, но тоа ни едниот ни другиот не го знае. Двајцата дури не ни помислуваат дека се од ист вид; ниту слабиот смета дека е сличен на силниот, ниту дека може да биде виден како таков. Оној што располага со силата, се движи во опкружување што не му дава отпор и ништо во човечката материја околу него нема способност меѓу побудата и чинот да го измами тоа делче од моментот во кој се зачнува мислата. Таму каде што нема место за мислата, нема ни за правдата, ни за претпазливост. Затоа тие луѓе со оружје се однесуваат сурово и налудничаво. Оружјето им се зарива во разоружаниот непријател кој паѓа на колена; ликуваат над оној што умира опишувајќи му ги обесчестувањата на кои ќе биде подложено неговото тело; Ахил коле дванаесет тројански момчиња на кладата на Патрокло со истата природност со која ние береме цвеќе за нечиј гроб. Додека се служат со својата моќ, не ни помислувајќи дека последиците од она што го прават во еден момент ќе се урнат врз нив самите. Кога со еден збор може да натера старец да замолчи, да затрепери и да ни се потчини, дали тој помислува дека проклетството што го фрла свештеникот има значење во очите на пророкот? Дали ќе се воздржи на Ахил да му ја грабне саканата, кога знае дека ни тој ни таа не можат а да не му се покорат? Кога Ахил се радува што се повлекол од борбата од очајните Грци, дали е во состојба да помисли дека тоа бегство, што ќе трае и ќе се заврши со неговата волја, може да го чини животот на неговиот пријател, а и неговиот сопствен живот? Така страдаат оние на кои судбината им подарила сила, премногу потпирајќи се на неа.

А поинаку не е ни можно, освен да страдаат. Бидејќи не ја согледуваат сопствената сила како нешто ограничено, ниту своите односи со другите како рамнотежа на нееднакви сили. Бидејќи другите не им го наметнуваат на нивните движења тој момент на запирање од кој единствено можат да произлезат нашите обѕири кон блиските, овие од тоа изведуваат заклучок дека судбината им ги доделила нив сите права, а ниедно на оние кои им се потчинети. Со самото тоа преминуваат од онаа страна на силата со којашто располагаат. Незапирливо итаат од онаа страна, не знаејќи дека силата не е безгранична. Така, неповратно се препуштени на случајот, а работите повеќе не им се по волја. Некогаш среќата ги служи, нареден пат ги издава. И, еве ги, изложени на милост и немилост на неволјата, без оклопот на моќта што постојано им ја штитеше душата, повеќе без ништо што би ги заштитило од солзи.

Оваа казна, геометриски строга, што автоматски се урива врз злоупотребата на силата, била прв предмет на грчката мисла. Таа ја претставува душата на епот; под името Немесис, таа е придвижувач на трагедиите на Ајсхил; питагорејците, Сократ и Платон поаѓаат од неа во промислувањето на човекот и универзумот. Нејзиниот поим станал познат насекаде каде што продрел хелинизмот. Можеби токму тој грчки поим опстанал, под името карма, во земјите на Истокот обземени од будизмот; за разлика од Западот што го изгубил и веќе во ниеден од своите јазици го нема зборот со кој би ја изразил; поимите на границата, мерата, рамнотежата, што би требало да ја дадат основата за однесување во животот, денес својата употребна улога ја наоѓаат само во техниката. Ние се занимаваме со геометријата единствено во врска со материјата. Грците со неа се занимавале најпрвин за да ја проучуваат доблеста.

Текот на војната во Илијада не се состои од ништо друго, туку од натежнување на тасот де на едната, де на другата страна. Победникот во еден момент се чувствува непобедлив, иако само неколку часа порано го искусил поразот; заборава дека со победата се служи како со минливо нешто. Пред крајот на првиот ден од битката што ја опева Илијада, победоносните Грци би можеле без сомнеж да дојдат до целта, т.е. до Елена и до богатството што ги чинело толку многу напор доколку претпоставиме, како што прави Хомер, дека грчката војска имала причини да верува дека Елена е во Троја. Египетските свештеници што тоа морале да го знаат, подоцна на Херодот му тврделе дека таа се наоѓала во Египет. Во секој случај, таа вечер Грците повеќе не ја сакаат:

Никој да не прима сега ни посатка од Александар
А нито Елена пак, от’, и лудите дечиња знаат
Дека им бездруго веќе на Тројците претстои пропаст.“
Вака им рече, а тога ахајските синови сите… (400-403, пеење VII)

Она што го сакаат не е ништо помалку од сè. Сето богатство на Троја како плен, сите палати, храмови и куќи како засолништа, сите жени и деца како робови, сите мажи како лешеви. Превидуваат еден детаљ: не е сè во нивна моќ, бидејќи не се во Троја. Можеби утре ќе бидат, можеби нема. Тој ден, Хектор се препушта на истиот заборав:

Зашто го знам ова добро во срцето и умот,
дека ќе дојде тој ден, кога светиот Илиј ќе падне
и копноборецот Пријам и целиот Пријамов народ.
Туку за Тројците толку јас посетне нема да жаљам,
нито за сама Хекаба и ни за господарот Пријам,
нито за моите браќа, многумина јунаци вредни,
кога ќе паднат во праот од оние душмански мажи
колку што за тебе, кога Ахајците панѕироносци
ќе ми те одведат тебе и одземат слобода слатка… (447-455, пеење VI)
…………………………………………………………………..
Но нека црната земја ме покрие мене и гробот,
Пред да те чујам кај пискаш и разберам дека те влечат… (464-445, пеење VI)

Што не би дал во тој момент да ги одврати стравотиите за кои верува дека се неизбежни? Но, ништо не може да понуди, а да не биде залудно. За два дена Грците безбедно ќе бегаат, а Агамемнон дури ќе сака да се повлече на море. Хектор, кој под услов да се откаже од непознати нешта, на лесен начин извојувал заминување на непријателот, не сака дури ни да му дозволи да си оди со празни раце:

За да низ целата ноќ дури до ранобудната зора
палиме огнови многу, да до небото пламенот стигне;
за да не тргнат по ноќта Ахајците перчиноносци,
та да избегаат тие на морските широки плеќи;
да не се качат без бој на корабите, цели и здрави,
туку да однесе секој од нив рана и дома,
погоден или од стрела или пак и од шилесто копје
кога ќе влегува в кораб, и друг за да некој се плаши
на коњокротците тројци д’ им донесе плачевна војна… (508-516, пеење VIII)

Желбата му се исполнува. Грците остануваат. Наредниот ден на пладне, од него и од неговите ќе направат жалосна глетка:

Другите бегале уште низ среде поле, како што бегаат
крави, што арслан ги тера низ ноќната штама ниф сите… (172-173, пеење XI)
……………………………………………………………………………………..
Така и синот Атрејев, тој цар Агамемнон, ги гонел
отепувајќи го везден последниот, другите бегаа… (177-178, пеење XI)

За време на попладнето, Хектор добива предност, потоа отстапува, па ги растура грчките редови, за на крај да го потисне Патрокло и неговите одморени војници. Патрокло, искушувајќи ги границите на своите сили во предноста што ја стекнал, ќе заврши разоткриен, без оклоп, ранет, под мечот на Хектор, а таа вечер победоносниот Хектор го дочекува мудриот совет на Полидам со тешки обвиненија:

Сега пак кога ми синот на итрего Крона дал слава
да крај корабите стечам, д’ Ахајците г’ истуркам в море,
немој, безумничке, умов на војската да му го кажеш,
зашто од Тројците никој не ќ’ оставам јас да слуша… (293-296, пеење XVIII)
…………………………………………………………………………………
Вака им зборувал Хектор, а тројците гласно извикаа… (310, pev. XVIII)

Следниот ден, Хектор е изгубен. Ахил го гони преку целото борбено поле и само што не го убива. Отсекогаш бил посилен во борба, а колкава предност има сега по повеќе седмици одмор, понесен од одмазда и опиен со победата над исцрпениот непријател! Еве го Хектор, сам пред ѕидините на Троја, сам осамен, чекајќи ја смртта и обидувајќи се да ја придобие својата душа да се соочи со неа.

„О леле мене! Ак’ влезам во портите и во ѕидојте,
на мене прв Полидаманат ќе стовари срамота тешка,
што ми нарачувал мене, да Тројците в град си ги водам,
в онаа злокобна ноќ, кога дивиот Ахил се дигнал.
Туку не послушаф јас, што и поарно многу ќе беше;
сега пак кога и полкот го загубиф в својата лудост,
срам ми е од нашите Тројци и Тројанки с’ долгине саи,
да не би некогаш друг некој од мене полош да каже:
‘Хектор го загубил полкот преуверен в своите сили.’
Вака ќе каже, а тогаш поубаво за мене ќе е,
да сум се борел и г’ убиел Ахила, назад идејќи,
или пак самиот јас да сум загинел славно пред градот.
Ако ли штитот свој папчест си г’ одложам на земја долу,
како и тешкиот шлем, а со копјето потпрен на ѕидот,
самиот јас да му појдам на Ахила дивен во пресрет,
Елена да му ја ветам и со неа целиот имот… (99-114, пеење XXII)
…………………………………………………………………….
Туку за општо за ова размислува срцево мое?
Зарем да помољам јас, а да тој не ми се смили никак’,
ни да ме почести нешто, та гол да ме убие мене,
в празно, ко никаква жена, штом одложам оружје свое… (122-125, пеење XXII)

Хектор нема да го одмине ни најмалата болка и срамота коишто се дел од несреќните. Самиот, лишен од секоја надмоќ што дава сила, а храброста што го одржувала пред ѕидините на градот не го спречува од бегство:

Како го гледал Хектор, се потресол: не смеел веќе… (136, пеење XXII)
………………………………………………………………………………
Пребргу, зар не се бореле баш ни за месо ни кожа,
како што в натпревар мажи со ноѕете се наттрчуваат,
туку за душата тие на коњикот Хектор се бркаа… (159-161, пеење XXII)

Смртно ранет, со залудни преколнувања само ја прави победата на противникот уште поголема:

„Жити колењата твои, и душа, и татко и мајка“… (338, пеење XXII)

Но, слушателите на Илијада веќе знаат дека смртта на Хектор на Ахил ќе му пружи краткотрајна радост, смртта на Ахил краткотрајна радост на тројанците, а разурнатата Троја кратка радост на ахајците.

Така, насилството ги уништува сите до кои ќе стигне. На крај, и на оној што со него се служи и на оној што го трпи им се чини дека насилството е над нив. Тогаш се раѓа идеја за судбината под чие влијание и крвниците и жртвите се подеднакво невини, победници и победени браќа во иста несреќа. Победениот е причина за несреќата на победникот, како што и победникот е причина за несреќата на победениот.

Зашто тој еден син родил, но кусовек сосем, што него
јас не си го гледам в старост, а далеко од родната земја
седам во Троја и тебе и твоите деца ве скрбам… (540-542, пеење XXIV)

Единствено умерената употреба на сила овозможила да се избегне таквата пеколна машинерија, но тоа би барало натчовечка доблест, толку ретка колку што е ретко постојаното достоинство во слабоста. Всушност, ни самата умереност не е лишена од опасноста, бидејќи надвласта што сочинува повеќе од три четвртини од силата, се заснова пред сè на величествената рамнодушност на силникот кон слабите, рамнодушност толку заразна што се пренесува на оние кои ѝ се потчинети. Но, обично, не е политичката проценка таа што советува прекумерност, туку искушението да се премине мерата е речиси неодоливо. Понекогаш во Илијада се изговараат разумни зборови. Во најголема мера тоа се зборовите на Терсит, како и гневните зборови на Ахил:

Зашто од животот мој нема ништо поскапо, ни ако дадат
колку што имало в Илиј, во добро населена града… (401-402, пеење IX)
………………………………………………………………………………
Заре и говеда в плен и премасни овци се земаат… (406, пеење IX)
……………………………………………………………………………..
Само човекова душа не се враќа нито се фаќа,
нито се плени, штом еднаш од устата надвор ќе појде… (408-409, пеење IX)

Но, говорот на разумот нема кој да го слушне. Ако го изговори оној што е потчинет, тој се казнува и се замолчува. Ако е во прашање војсководецот, своите зборови нема да ги спроведе во дело. А, во нужда секогаш се наоѓа некој бог да дели разумни совети. На крајот од свеста излегува и помислата дека е можно да се побегне од она што ќе го намени судбината, од тоа да се убива и да се гине:

Камо, несретниче, ти, да си предводел невредна војска
друга, а не да ни повељаш нам. Што уште од младост
Ѕевс сè до старост ни дал, да ги тргаме тешките војни,
додека еден по еден да не си загинеме сите… (84-87, пеење XIV)

Овие борци, како и подоцна многумина од оние од битката кај Краон, веќе чувствуваат дека „сите се осудени“.

Во таа ситуација се однесуваат на тој начин што упаѓаат во најпростата замка. На почетокот, срцата им се шупливи, како и секогаш кога силата е на наша страна, а наспроти тоа, зјае празнината. Оружјето им е во рацете, непријателот е отсутен. Освен кога душата однапред е поразена од репутацијата на непријателот, секогаш сме далеку посилни од оној што е отсутен. Отсутните не го наметнуваат јаремот на нужноста. Оние што така заминуваат сè уште не забележуваат никаква нужност и заради тоа се залетуваат како да се препуштаат на игра, како да се на одмор од секојдневните обврски.

Кај пошле фаљбите зар, што да бидеме први, сме рекле,
кога ветувафте вие во Лемн, фалејќи се в празно,
месишта многу јадејќи од говеда с’ рогови прави,
крондири полни со вино до врф пиејќи многу,
дека ќе застане некој со Тројанци сто и со двесте
битка да бие, а сега не сме биле вредни ни с’ еден… (229-234, пеење VIII)

Дури и кога е доживеана, војната не престанува во истиот момент да се доживува како игра. Страшна е нужноста што ја наметнува војната, сосема поинаква од оние врзани за мирнодопските работи; душата ѝ се потчинува кога од неа не може да побегне. Додека од неа бега, деновите ѝ се лишени од нужда, денови на игра, сонувања, нереални и според нејзината слободна волја. опасноста тогаш е апстракција, а животот е изгубен во војната налик на играчките што децата ги кршат, неважни колку и самите играчки. Јунаштвото е театарска поза и е извалкано со фалење. Ако покрај сето тоа, за момент ќе почувствуваат како животниот виор им дава сила да го прават тоа што го прават, веруваат дека се непобедливи, дека божествената моќ ги штити од пораз и смрт. Тогаш војната е лесна и се сака со ниски страсти.

Но, кај повеќето луѓе оваа состојба не трае долго. Доаѓа ден во кој од стравот, поразот, поради смртта на драгите соборци, душата на војникот се крши под товарот на нужноста. Тогаш војната престанува да биде игра или сон, војникот најпосле сфаќа дека војната постои како реалност. Сурова реалност, бескрајно и претерано сурова што не може да се поднесе, бидејќи во себе носи смрт. Мислата за смртта не може да се издржи, освен кога блеснува во свеста, штом почувствуваме дека смртта навистина е можна. Навистина, на секој човек му е судено да умре, а војникот може да дочека старост во борбите, но за оние чија душа ја притиска јаремот на војната, односот меѓу смртта и иднината не е исто што и за другите луѓе. За другите, смртта е граница однапред поставена некаде во иднината, додека за нив самата иднина е иднината што им ја одредува нивната професија. Спротивно на природата е луѓето за иднина да ја имаат смртта. Тогаш кога војувањето се присторило како реална можност за смрт што демне во секој миг, мислата веќе не е во состојба да прелета од денес до утре, а да не мине крај сликата на смртта. Тогаш духот е толку напрегнат што во таква состојба може да издржи само краткотрајно, а секоја нова зора ја носи истата нужност, деновите се нижат еден по друг правејќи години. Душата секојдневно трпи насилство. Секое утро душата се осакатува себеси, отфрлајќи ги сите стремежи, затоа што мислата не може да патува во времето, а да не пројде покрај смртта. Така, војната ја укинува секоја претстава за целта, дури и претставата на воените цели. Ја укинува и самата помисла дека војната ќе заврши. Не е можно да се замислат насилни околности во толкава мера додека не се најдеме во нив, а нивното завршување е незамисливо кога сме во нив. Така, не правиме ништо за да ги завршиме. Рацете не можат да не стискаат и да не го употребат оружјето во присуство на вооружан непријател. Духот би морал да смислува како да се извлече од сето тоа, но изгубил секаква способност да пронајде решение. Во потполност е обземен со насилството што го применува врз самиот себе. Било да се работи за ропство или за војна, неподносливата несреќа трае и луѓето секогаш ги притиска со својата тежина, додека однадвор се чини лесна за поднесување; таа трае бидејќи лишува од неопходните средства за ослободување од неа.

Сепак, душата потчинета на војната плаче за спасување, а тоа ѝ се укажува во трагичен, претеран облик, во вид на уништување. Една умерена и смислена цел во мислите би ја оголила толку упорната несреќа што не може да се издржи дури ни како сеќавање. Ужасот, болката, исцрпеноста, погибелот и изубиените соборци – тешко е да се верува дека би престанале да ја нагризуваат душата ако не се угушат од опиеноста од силата. Пече и самата помисла дека безграничниот напор би можел да роди само јалов или ограничен плод.

А оставаќи на Пријам и Тројците велика понаш:
Елена Аргејка лична за којашто Ахајци многу
овде изгинале в Троја, од својата родина скраја?… (176-178, пеење II)

Што му значи Елена на Одисеј? Што му значи дури и Троја, полна со богатства што нема да ја заменат напуштената Итака? Троја и Елена значат нешто само како причина за грчките крв и солзи. Ако со нив се загосподари, тогаш може да се загосподари со ужасните спомени. Душата што постоењето на непријателите ја присилило во себе да го уништи она што природата ѝ го всадила, верува дека е во можност да се излечи само со уништувањето на непријателот. Во исто време, смртта на саканите соборци поттикнува мрачно натпреварување во умирањето:

 „Вчас нека умрам и јас штом не сум можел мртвиот другар
да си го бранам и спасам, а тој од татковина скраја
падна и мене со клетва да г’ одмаздам него ме врза… (98-100, пеење XVIII)
………………………………………………………………………………….
Сега убиецот јас да од милата глава го барам, –
Хектора, зашто сал тога ќе дочекам судбина смртна,
кога ќе посака Ѕевс и другите бесмртни бози… (114-116, пеење XVIII)

Истото очајување тера да се гине и да се убива:

Зашто и самиот добро си знам, дека овде ми било
судено д’ умрам, од мојте родители далеку; сепак
нема да престанам јас, пред да спотерам в бој доста Тројци… (421-423, пеење XIX)

Човекот во кој се населува таа двојна потреба за смрт ѝ припаѓа, во онаа мера во која станал некој друг, на раса различна од расата на живите луѓе.

На каков одек во таквите срца може да наиде срамежливиот стремеж за живот, кога победениот моли да му дозволат и понатаму да ја гледа светлоста на денот? И самото поседување оружје на едната страна и отсуството на оружје на другата, го лишува загрозениот живот од речиси секое значење; и како оној кој во самиот себеси ја сотрел мислата дека е слатко да се види светлоста на денот, би можел да ја почитува во овој скромен и залуден плач?

„Ахиле, мошне те мољам, поштеди ме, милостив биди!
Сега, хранениче Ѕевсов, ко поклоник срамен, јас твој сум,
заре го каснаф јас плодот на Деметра кај тебе прво,
оној ден, кога во таја удрена бафча ме фати,
та си ме продал водејќи од род и од татка ми скраја,
во божествениот Лемн; тука говеда сто сум ти стекнал.
Сега и три толку јас би ти дал, да се откупам овде,
што дванаесетта зора ми е, како дојдоф во Илиј,
силно страдајќи; но пак во твоите раце ме дала
клетата судба; кај отецот Ѕевс зар сум в немилост паднал,
што ти ме предал и пак, зар ме родила мајка ми мене
кусовек баш, Лаотоја, од стариот Алта бидејќи
ќерка, од Алта, што владеел тој над Лелезите уште… (74-86, пеење XXI)

И каков одговор добива оваа слаба надеж!

Туку и ти, мили, умри! Што тагуваш толку и плачеш?
Умрел и Патрокло мој, што е од тебе повреден многу.
Зарем не ме гледаш, каков сум јас, и личен и висок?
а и од добар сум татко и богиња имам за мајка;
туку и пред мене смрт и судбина силна ми стои.
Тоа иљ в зора ќе биде, иљ на пладне или пред ноќта,
кога во битката некој ќе м’ извади душа и мене… (106-112, пеење XXI)

За да го почитуваме животот на другиот тогаш кога сме присилени да се откажеме од секоја желба за живот, потребно е да вложиме напор да бидеме великодушни, напор што го крши срцето. Не можеме да замислиме ниеден од јунаците на Хомер способен да го вложи тој напор, освен можеби оној кој на извесен начин се наоѓа во средината на епот, Патрокло, кој „знаел да биде благ кон сите“ и кој во целата Илијада не направил ништо што би било сурово или немилосрдно. Но, за време на неколку илјади години историја за колку луѓе знаеме дека покажале каков било знак на таква божествена великодушност? Неизвесно е дали би можело да се пронајдат двајца или тројца. Лишен од таквата великодушност, војникот победник е налик на природна непогода; војната го обзела, како и робот, иако на сосема друг начин, станал предмет, а зборовите немаат моќ над него, како што немаат ни над материјата. И едниот и другиот, во контакт со силата, подлежат на нејзините неизбежни последици: кога ги допира стануваат или неми или глуви.

Таква е природата на силата. Моќта што ја поседува да ги преобразува луѓето во предмети е двојна и се манифестира на двете страни; на различни начини, но во иста мера ги скаменува и душите на оние кои ја трпат и душите на оние кои се служат со неа. Ова нејзино својство го достига својот највисок степен тогаш кога оружјето проговорува, почнувајќи од моментот кога битката потегнува на едната страна. Исходот од битката не го одлучуваат оние кои пресметуваат, комбинираат, донесуваат одлуки и ја спроведуваат во дело, туку оние кои се лишени од своите способности, преобразени, понижени до ниво било на нежива материја која не е ништо друго освен пасивност, било до ниво на слепи сили што не се ништо друго освен трескавичен порив. И во тоа лежи вистинската тајна на војната, а Илијада ја изразува на подредените во кои војниците се налик на пожар, поплава, ветер, на крволочни ѕверови, на која било слепа уништувачка сила или налик на преплашени животни, дрвја, вода, песок, сè што со насилството на надворешните сили тера на движење. Од ден на ден, понекогаш од час на час, Грците и Тројанците наизменично подлежат на преобразувањето на едните или на другите:

Тој пак ко разбеснет лав, што на говеда дошол да удри,
што крај големото блато на ливада дошле да пасат… (630-632, пеење XV)
…………………………………………………………………………………
едно, та другите трептат; ко ниф и Ахајците тога
страшно се потресле сите од отецот Ѕевс и од Хектор. (636-637, пеење XV)
…………………………………………………………………………………
Како што кога ќе падне во шумата пустошен огон,
а што виорниот ветер го развева, грмушки паѓаат
од корен долу, зар ниф ги кутина силниот огон;
Вака и тројските глави под цар Агамемнон Атрејев,
паѓале додека тие си бегале… (155-159, пеење XI)

Умешноста на војување не е ништо друго освен вештина на изразување на таквите преобразувања, а нејзините орудија, постапки, самата смрт што ќе го снајде непријателот, се само средства тоа да се постигне, додека нејзината вистинска цел е самата душа на војникот. Но, овие преобразби остануваат таинствени, боговите се нивни придвижувачи, оние кои ја поттикнуваат човековата фантазија. Во секој случај, двојното својство да го скаменува суштинското е својство на силата, а душата во контакт со неа, освен со некое чудо, не може да избегне. Таквите чуда се ретки и краткотрајни.

Негрижата на оние кои без почит управуваат со луѓето и со предметите што им се дадени на милост и немилост, безнадежноста што го присилува војникот да уништува сè околу себе, сотирањето на робовите и на победените, колежите, сите учествуваат во создавањето на еднообразната слика на ужасот. Силата е нејзин единствен јунак. Таа би предизвикувала мачна едноличност кога не би била прошарана со блескави моменти, со краткотрајни и божествени моменти во кои луѓето ја поседуваат душата. Душата што се буди така, за момент, за наскоро потоа да се изгуби под владеењето на силата, се буди чиста и недопрена; во неа не се јавува ни едно подвоено чувство, заплетено или мачно; единствено храброста и љубовта во неа го наоѓаат своето место. Понекогаш човекот ја пронаоѓа својата душа расправајќи се со самиот себеси, кога се обидува, како Хектор пред Троја, без помошта на боговите или на луѓето, сам да се соочи со судбината. Останатите моменти во кои луѓето ја пронаоѓаат својата душа, се моментите во кои љубат. Скоро ниеден чист облик на љубов меѓу луѓето не е испуштен во Илијада.

Традицијата на гостопримство, дури и по многу генерации, натежнува над заслепеноста во борбата:

Затоа јас ќе те пречекам в Арг како мил тебе гостин… (224, пеење VI)
……………………………………………………………………………………
Туку во метежот општ да не одиме еден на други… (226, пеење VI)

Љубовта на синот кон родителите, љубовта на таткото и на мајката кон синот, постојано се искажуваат на начин што нè допира во срце:

Тетида нему пак му одговори солзи ронејќи:
„Како што зборуваш ти, ќе ми загинеш бргу, о чедо… (94-95, пеење XVIII)

На ист начин и љубовта на сестрата кон братот:

Така и тројцата браќа, што мајчица една нè роди, –
моите мили, што сите го стигнале смртниот денок; (293-294, пеење XIX)

Љубовта кон сопружникот, осудена на неволја, изненадува со својата чистота. Додека говори за понижувањата што во ропство ја очекуваат саканата жена, сопругот го испушта она на кое и самата помисла би можела да ја извалка нивната нежност. Ништо не е поедноставно од зборовите што сопругата му ги упатува на оној кој ќе умре:

 …за мене тога
Поарно в земја ќе биде да потонам, утеха друга
веќе ќе нема, штом црната судбина ќе ми те земе…  (410-413, пеење VI)

Ништо помалку не се трогателни зборовите упатени кон мртвиот сопруг:

„Млад си го загубил векот, ој мажу мој, вдовица мене
м’ оставаш в куќи со дете во лудечка возраст сè уште,
што сме го родиле ние несреќници; не мисљам дека
младост ќе достигне тој… (725-728, пеење XXIV)
…………………………………………………………………
Хекторе, најмногу мене си м’ оставил маки и бољки,
зашт’ не си ми подал раце на постеља в мир умирајќи,
ниту си прозборил аметен збор, за да по него вечно
ми те споменувам тебе плачејќи те дење и ноќе.“ (742-745, пеење XXIV)

Најубавото пријателство, она меѓу соборците, е тема на последното пеење:

…Ахил пак плачел
сè споменувајќи го другарот мил; не го фаќал него
сесмирувачкиот сон, но се вртел тој вамо и тамо,
за Патрокловата снаа и добрата душа жалејќи… (3-6, пеење XXIV)

Но, најчистата победа на љубовта, најголемата милост на војните, е пријателството што се раѓа во срцата на смртните непријатели. Тоа ја гази желбата за одмазда поради убиениот син, убиениот пријател или, уште почудно, го премостува растојанието помеѓу доброчинителот и молителот, помеѓу победникот и победениот:

Откога оние пак задоволиле гладост и жедост,
Пријам, од Дардана синот, со Ахила тога се чудел,
колкав и каков бил тој, ко бозите ист му се видел;
а пак и Ахил се чудел со Пријама, синот на Дардан,
добро му лице гледајќи и негови зборој слушајќи.
Откако пак се гледале оние еден со други,
стариот Пријам прв, боголикиот, н’Ахил му рекол… (628-634, пеење XXIV)

Овие моменти на милост во Илијада се ретки, но доволни за со огромно жалење да се осети што сè уништува насилството и што сè ќе се уништува и понатаму.

Сепак, таквото натрупување на насилството би било ладно без акцент на непреболната горчина што постојано ја чувствуваме, иако често е назначена само со еден збор, неретко дури со цезура или со пречекорување на стапката. Илијада е единствена благодарение на таа горчина што произлегува од нежноста и што ги допира подеднакво сите човечки суштества, како сончева светлина. Нејзиниот тон никогаш не престанува да биде натопен со горчина, ниту, пак, некогаш се спушта до ниво на тажаленка. Правдата и љубовта што не наоѓаат место на таа слика со крајно и неправедно насилство, сепак ја опсипуваат со својата светлина што се насетува единствено како призвук. Ништо што е драгоцено, осудено да биде уништено или да се спаси, не е презрено, бедата на сите е изложена без криење, без презир ниеден човек не се сместува над или под човековата состојба што е еднаква за сите, сè што е уништено подеднакво се жали. Победниците и поразените меѓусебно се слични, на ист начин блиски на поетот и на неговите слушатели. Ако постои разлика, таа се состои во тоа што несреќата на непријателот може да е доживеана со повеќе болка:

Струјата в штит удирајќи го туркала; не можел Ахил,
Кај да се потпре со нога. За брест тој се фатил со раце… (241-242, пеење XXI)

Со каков призвук доаѓа во сеќавање кобта на младичот кој Ахил го продал на Леман!

Тој единаесет дена со своите мили се радвал,
отако стигнал во Лемн, а дванаесеттиот повтур
бог в Ахиловите раце го препуштил, овој зар сакал,
в Аид да г’ испрати него, при сè што тој неќел да појде… (45, пеење XXI)

И судбината на Еуфорб, кој проживеал само еден воен ден:

Оној се струполи долу, оружјето на него ѕвекна.
Косите, како да беа од Харити, в крв се облејаа… (51-52, пеење XVII)

Кога го оплакуваат Хектор:

…зар ќе припадне градов наш прво
до темељ, кога ми загина ти, надгледувачот негов,
што си го бранел и штител и лудечки деца и жени…  (728-730, пеење XXIV)

Овие зборови се доволни за јасно да се види дека силата ја извалкала невиноста и децата ги препуштила на острицата на мечот. Чешмата пред портите на Троја станува повод за длабоко жалење кога Хектор, трчајќи да ја спаси својата веќе изгубена глава, се затекнува пред неа.

Над целата Илијада се надвила сенката на најголемата несреќа што постои меѓу луѓето, уништувањето на еден град. Оваа несреќа не би ни се чинела потешка ни поетот да е роден во Троја. Тонот не е поинаков ни кога станува збор за ахајците кои умираат далеку од своите татковини.

Краткотрајните присетувања на мирнодопскиот свет предизвикуваат болка. Толку тој поинаков живот, животот на живите, се чини мирен и исполнет:

Додека траеше утро и растеше нивниот денок,
стрели од обете страни досегале, народот гинел;
в оној баш час кога дрварот вечера себе си готви
в горскине пресеки долу, што г’ изморил своите раце
високи дрвја сечејќи, му г’ обзема гадење духот,
желба за сладок пак леб му г’ облада срцето нему;
тој час Данајците храбро ги пробиле тројските чети… (84-90, пеење XI)

Сето она што недостасува во војната, сè што војната уништува или на што му се заканува со уништување, во Илијада е обвиено со поезија; самите воени глетки, пак, никогаш не се. Преминот од живот во смрт не е прикриен со никакви премолчувања.

Ни ладната бруталност на воените глетки не е прикриена со ништо, бидејќи ни победниците ни поразените не се предмет на воодушевување, ниту на презир или на омраза. Судбината и боговите речиси секогаш одлучуваат за променливиот исход на борбата. Во границите што ги зацртала судбината, боговите во целост располагаат со победата и со поразот; тие се секогаш оние што предизвикуваат напади на лудило и предавство кои секојпат го спречуваат мирот; војната е нивната вистинска занимација, а поттикнувач им се ништо друго туку каприцот и злобата. Што се однесува до војниците, било да се победници или поразени, споредбите што ги прикажуваат како ѕверови или како предмети, не успеваат да понудат ни воодушевување, ни презир, туку само сожалување што луѓето можат така да бидат преобразени.

Исклучителната привлечност што ја вдахнува Илијада можеби има примери што ни се непознати, но нема подражавачи. Речиси одвај сме во состојба да почувствуваме дали поетот е Грк или Тројанец. Се чини дека тонот на песната донесува сведоштво од прва рака за потеклото на најстарите табори; историјата можеби тоа никогаш нема да ни го разјасни. Ако му веруваме на Тукидид дека осумдесет години по падот на Троја им дошол редот на ахајците да бидат освоени, можеме да се запрашаме дали овие песни во кои ретко се спомнува железото се песни на победените од кои некои принудно ја напуштиле својата земја. Присилени да живеат и да умрат „далеку од татковината“ како самите Грци кои паднале под Троја, губејќи ги како и тројанците своите градови, се виделе себе еднакви на победниците, кои биле нивни татковци, и на поразените, чија неволја наликувала на нивната; вистината на таа војна што и понатаму се чинела скорешна, можела да им се прикаже за време на годините на наизменична опиеност со гордост или со понижување. Можеле да ја претстават и од аспект на победени и од аспект на победници и така да го спознаат она што никогаш ни победниците ни поразените не можеле да го знаат, и едните и другите заслепени. Ова е само сонување, за толку далечните времиња единствено може да се сонува.

Во секој случај, оваа песна е нешто чудесно. Нејзината горчина се однесува на единствената вистинска причина на горчината, на потчинетоста на човековата душа на силата, што на крајот на краиштата значи потчинетост на материјата. Оваа потчинетост е иста кај сите смртници, иако душата поднесува различно, во зависност од тоа колку напредувала во доблеста. Никој во Илијада од неа не се спасува, како што и никој на земјата не може да се спаси од неа. Никој од оние што ѝ подлежат со самото тоа не се смета себеси достоен за презир. Сето она што во душата и во човековите односи успева да го избегне царството на силата, ќе биде сакано, иако сакано болно, заради опасноста од уништување што постојано лебди над нив. И токму во тоа се огледува духот на еден вистински еп што го има Западот. Одисеја изгледа само како одлична имитација, час на Илијада, час на источничките песни; колку и да е исклучителна, Ајнеида е имитација нагрдена со ладнокрвност, декламација и лош вкус. Епските песни не умееле да го достигнат врвот, бидејќи им недостасувала правичност; во Песната за Ролан смртта на непријателот не го загрижува ни авторот, ни читателот толку колку што го загрижува смртта на Ролан.

Античката трагедија, особено онаа на Ајсхил и Софокле, е вистински продолжувач на епот. Мислата за правдата е насекаде, но никогаш не навлегува во дејството; силата во неа се јавува во својата ладна суровост, секогаш следена со кобни последици што не може да ги избегне ни оној кој со неа се служи, ни оној кој ја трпи; понижувањето на душата под нејзина принуда не е ни скриено, ни исполнето со целосно сожалување, ниту е повод на презир; повеќето се оние, понижени со падот во сè поголема несреќа, кои се прикажани како суштества достојни за восхит. Евангелието е последниот и величествен израз на грчкиот гениј, како што Илијада е неговиот прв израз. Во него грчкиот дух се воочува не само во заповедта да се бара „царството на правдата на нашиот Татко божествен“ пред сите останати добра, туку и во тоа како е претставена човековата беда и тоа во божественото битие кое истовремено е и човечко. Приказната за страдањето на Исус покажува дека божествениот дух, отелотворен, се менува од последиците на несреќата, трепери пред страдањето и смртта, дека чувствува, допирајќи го самото дно на очајувањето на својата несреќа, дека е напуштен и од луѓето и од Бога. Чувствувањето на човековата беда на таа приказна ѝ придава една црта на едноставност што е печат на грчкиот гениј и што ја сочинува целата вредност на античката трагедија и на Илијада. Одредени зборови одѕвонуваат необично слично на самиот еп, а тројанското момче пратено во Хад, иако не сака да оди, искрснува во сеќавањето кога Исус му вели на Петар: „И други ќе те врзат и ќе те одведат кај што не сакаш“. Тој тон е неодвоив од мислата што го вдахновува Евангелието; бидејќи чувствувањето на човековата беда е услов за правда и љубов. Оној кој не знае до која мера непостојаната среќа и нужноста ја држат целата човекова душа под своја власт, не може да види како своите блиски, ниту да сака како што се сака себеси, како што ги сака оние од кои случајноста го раздвоила со непремостива провалија. Разновидните принуди што го потиштуваат човекот раѓаат илузија дека меѓу луѓето има различни видови кои не можат да се разберат меѓу себе. Можно е да сакаме и да бидеме правични само ако го познаваме царството на силата и ако умееме да не го почитуваме.

Односите на човековата душа и судбина, мерата во која секоја душа ја обликува својата судбина, она што немилосрдната нужност по волјата на непостојаната судбина го преобразува во каква и да е душа, она што благодарение на доблеста и на божествената милост во неа останува недопрено – се проблеми за кои лагата нуди лесни и заводливи решенија. Гордоста, понижувањето, омразата, презирот, рамнодушноста, желбата да се заборави или да се остане во незнаење учествуваат во искушение да се посегне по такви решенија. Особено се ретки успесите точно да се изрази несреќата; кога нè снаоѓа, скоро секојпат се преправаме дека веруваме било дека неволјата е вродена склоност на несреќните, било дека душата може да поднесе несреќа, а да не биде обележана од неа и да не ги примени сите свои мисли на начин што само нејзе би ѝ припаѓал. Грците најчесто имале душевна сила да не се лажат самите себе, а за тоа биле наградени и знаеле дека во сè достигнувале највисок степен на луцидност, чистота и едноставност. Но, духот што се пренел од Илијада, преку мислителите и трагичките поети, до Евангелието, речиси и не ги пречекорил границите на грчката цивилизација. Од кога Грција е разурната, од неа ни останале само одблесоци.

И Римјаните и Евреите верувале дека се исклучени од општата човекова беда, првите како народ на кој судбината му одредила да биде господар на светот, вторите како избрани од својот Бог, во негова милост во онаа мера во која му се покоруваат. Римјаните ги презирале странците, поразените, своите непријатели, поданиците и робовите; затоа не ни оставиле ни епови ни трагедии. Трагедиите ги заменувале со гладијаторски игри. За Евреите несреќата била знак на грев, а со тоа и оправдан повод за презир; на победените непријатели гледале како на оние од кои и самиот Бог се ужаснува, кои се осудени да се искупуваат за своите дела, што суровоста ја правело дозволена, па дури и неизбежна. Затоа, ниеден текст од Стариот завет не може да зазвучи како грчкиот еп, освен можеби одредени делови на Песната за Јов. И Римјаните и Евреите биле предмет на восхит, читани, подражавани на дела и на зборови, цитирани секојпат кога за време на дваесетте векови христијанство требало да се оправдаат злосторствата.

Уште повеќе, духот на Евангелието не им се пренел чист на генерациите христијани. На почетокот се сметало дека кај мачениците се гледа знакот на божјата милост во тоа што со радост го трпат страдањето и ја дочекуваат смртта; како последиците на таа милост да можело да одат подалеку кај луѓето отколку кај Исус. Оние кои мислеле дека самиот Бог, кога еднаш станал човек не можел јасно да ја согледа суровата одреденост на неговата судбина, а пред тоа да не затрепери од вознемиреност, би морале да сфатат дека над човековата беда привидно можат да се издигнат само оние кои со сопствени очи одбиваат да ја видат суровоста на судбината, прибегнувајќи кон илузија, пијанство или фанатизам. Човекот кој не е заштитен со оклопот на лагите, не може да ѝ подлегне на силата, а таа да не го рани длабоко во душата. Бидејќи паднала во заборав, христијанската традиција не умеела да ја задржи, освен сосема ретко, едноставноста што секоја реченица од приказната за Страдањето ја прави толку болна. Од друга страна, заради обичајот на принудно покрстување, последиците што силата ги остава на душата на оние што се служат со неа останале скриени.

И покрај краткотрајната опиеност што во добата на ренесансата ја предизивикувало откритието на грчката книжевност, грчкиот гениј не оживеал во текот на последниве дваесет векови. По нешто од него се јавува кај Вијон, Шекспир, Сервантес, Молиер и кај Расин. Човековата беда како последица на љубовта се јавува оголена во Училиште за жени и во Федра; меѓу другото, во чудниот век за разлика од епската доба не било дозволено човековата беда да се воочи каде било на друго место освен во љубовта, додека последиците што силата ги остава во војната и во политиката секогаш морале да бидат овенчани со слава. Можеби би можеле да наведеме и други имиња. Но, ништо што создале народите од Европа не е вредно како првата позната песна што се јавува кај еден од нив. Можеби епскиот гениј повторно ќе биде пронајден тогаш кога ќе знаат дека ништо не може да ја избегне својата судбина, кога ќе престанат да ѝ се восхитуваат на силата, да ги мразат непријателите и да ги презираат несреќните. Големо е сомневањето дека тоа наскоро би можело да се случи.

---

[1] Извадоците од Илијада се според препевот на Михаил Д. Петрушевски.

---

Насловна слика: илустрација од Алис и Мартин Провенс