Политизација на животот (Џорџо Агамбен)

Последните години од својот живот, додека работел на историјата на сексуалноста и ги разобличувал и на тоа подрачје диспозитивите на моќта, Мишел Фуко почнал сè поупорно да ги насочува своите истражувања кон она што го одредил како биополитика, т.е. растечка вклученост на природниот живот на човекот во механизмите и калкулацијата на моќта. Како што видовме, на крајот на Волја за знаење со примерна формулација го резимира процесот според кој на прагот на модерната доба животот влегува во улога на политика: „Илјадници години човекот останал она што бил и за Аристотел: живо животно кое, освен тоа, е способно и за политичка егзистенција; модерниот човек е животно во политиката чијшто живот на живо суштество се доведува во прашање“. Но, и покрај сè, Фуко истрајно, сè до смртта, продолжил да го истражува „процесот на субјективизација“, што на преминот од античкиот во модерниот свет, субјектот го доведува до тоа да го објективизира своето себство, да се конституира како субјект и истовремено да се врзе за надворешната моќ на надзорот; својата работа, пак, како што легитимно би можеле да очекуваме, не ја насочил кон она што би се чинело место на модерната биополитика par excellence: политиката на големите тоталитарни држави на ХХ век. Истражувањето што започнува со реконструкција на grand enfermement во болниците и затворите, не завршува со анализата на концентрациониот логор.

Од друга страна, ако продорните истражувања што Хана Арент по Втората светска војна ги посветила на структурата на тоталитарните држави имаат своја граница, тие се издвојуваат токму во недостатокот на каква било биополитичка перспектива. Арент јасно ја забележува врската меѓу тоталитарното господарство и онаа своевидна животна состојба што ја означува логорот („Тоталитаризмот – пишува во Проект за истражување на концентрациските логори – за крајна цел ја има целосната доминација над човекот. Концентрациските логори се лаборатории за експериментирање со тоталната доминација, бидејќи човековата природа е таква каква што е и таа цел не е можно да се достигне никако поинаку освен во крајните околности на пеколот што го изградил човекот“). Но, она што ѝ бега е фактот дека процесот на некој начин е позитивен и дека токму радикалната промена на политиката во просторот на голиот живот (значи во логорот) ја легитимирала и ја направила нужна тоталната доминација. Само затоа што во наше време политиката целосно станала биополитика, таа можела да се конституира како тоталитарна политика на начин што претходно не бил познат.

Тоа што двајцата истражувачи, кои можеби најостроумно го имаат обмислувано политичкиот проблем на нашето време, не успеале целосно да ги вкрстат сопствените перспективи, целосно е занемарливо во однос на тежината на целиот проблем. Поимот „гол живот“ или „свет живот“ е уточиште на кое ќе се обидеме да му ги придружиме нивните стојалишта. Во него испреплетеноста на политиката и животот станува толку тесна што не е лесно да се анализира. На голиот живот и на неговите аватари во модерната (биолошкиот живот, сексуалноста итн.) инхерентна им е непроѕирност што не е можно да се разјасни ако не го освестиме нивниот политички карактер, и обратно, кога модерната политика еднаш ќе влезе во тесна симбиоза со голиот живот, ја губи разумноста што ни се чини дека сè уште е карактеристична за правно-политичката градба на класичната политика.

Карл Левит бил првиот кој темелната карактеристика на политиката на тоталитарните држави ја одредил како „политизација на животот“ и истовремено од тоа гледиште ја забележал чудната непосредна блискост меѓу демократијата и тоталитаризмот.

Таа неутрализација на политички меродавните разлики и одложувањето на одлуките за нив, почнувајќи од еманципацијата на третиот сталеж и создавањето граѓанска демократија, како и нејзината понатамошна изградба до индустриска масовна демократија, се развиле до одлучувачка точка од која сега преминуваат во своја спротивност: во тотална политизација (totale Politisierung), политизација на сите, дури и на навидум најнеутралните подрачја на живот. Така во марксистичка Русија настанала работничката класа, што е најмногу и најинтензивно државна отколку што некогаш била државата на најапсолутниот владетел (…) Во фашистичка Италија настанала корпоративна држава што, освен националната работа, го нормира и Dopolavoro и севкупниот духовен живот, а во националсоцијалистичката Германија настанала целосно организирана држава, што со помош на разни закони и слично, го политизира и животот што до тогаш сè уште бил приватен. (Левит)

Непосредната близина меѓу масовната демократија и тоталитарните држави не е (како што се чини дека тврди Левит, следејќи го Шмит) ненадеен проект: пред силното надоаѓање на почетокот на нашиот век, реката на биополитиката, што со себе го носи животот на homo sacer, течела подземно, но континуирано. И секој одлучувачки политички настан, почнувајќи од една точка, како да имал две лица: простор, слобода и права што поединците ги здобиваат во конфликтот со средишните власти, истовремено секојдневно подготвуваат мачно, а растечко впишување на нивните животи во државниот поредок, со што поставуваат нов и поплашлив фундамент на суверената моќ од којашто настојуваат да се ослободат. „’Правото’ на живот – напишал Фуко за да ја објасни важноста на сексуалноста како тема на политички конфликт – на тело, здравје, среќа, на задоволување на потребите, ’правото’ на човекот надвор од сите уништувања и ’отуѓувања’ одново да го открие она што е и што може да биде, тоа ’право’, толку непоимливо во класичниот судски систем, било политички одговор на сите тие нови процедури на моќ што исто така не произлегуваат од традиционалното право на врховна моќ“. Фактот дека една повторна ревиндикација на голиот живот во буржоаските демократии го носи приматот на приватното над јавното и на индивидуалните слободи над колективните обврски, а во тоталитарните држави, пак, станува одлучувачки политички критериум и место на суверени одлуки par excellence. И само затоа што целосното станување на биолошкиот живот политички е одлучувачки факт, можно е да се разбере додуша необјаснивата брзина со која во наше време парламентарните демократии можеа да преминат во тоталитарни држави, а тоталитарните држави речиси без прекин во парламентарни демократии. Во двата случаја до пресвртот доаѓа во контекстот во кој влогот бил само уште во одредувањето на организацискиот блок што се покажал најефикасен при гарантирањето грижа, надзор и уживање во голиот живот. Традиционалните политички дистинкции (како на пример, оние меѓу десницата и левицата, меѓу либерализмот и тоталитаризмот, приватното и јавното) ја губат својата јасност и својата разбирливост и влегуваат во подрачјето на неодреденоста кога нивен фундаментален референт станува голиот живот. Дури и изненадниот пад на поранешните комунистички владејачки класи (како во Србија, со програмата за „етничко чистење“) и повторното раѓање на фашизмот во нови форми во Европа, тука го пронаоѓаат својот корен.

Паралелно со афирмацијата на биополитиката, имено, сведоци сме на поместувањето и постапното ширење на одлуката за гол живот, што конституирала сувереност од онаа страна на границата на извонредната состојба. Ако во секоја модерна држава границата што ја одредува точката во која одлуката за животот станува одлука за смртта, а биополитиката се трансформира во танатополитика, таа црта денес не се покажува повеќе како фиксна граница помеѓу јасно одредените подрачја; таа повеќе е подвижна црта што преминува во сè пошироки подрачја на општествениот живот во кој суверенитетот влегува во сè потесен однос не само со правникот, туку и со лекарот, стручњакот, свештеникот. На странците што следуваат ќе се обидеме да покажеме дека некој темелен политички настан на политичката историја на модерната (на пример, декларацијата за правата) и други настани што на изглед се неразбирлив упад на биолошко-научните начела во политичкиот поредок (како националсоцијалистичката еугеника со елиминација на „живеењето невреден живот“ или актуелната дебата за нормативното одредување на критериумите за смрт), ја добиваат својата вистинска смисла само ако се постават во заедничкиот биополитички (или танатополитички) контекст на кој му припаѓаат. Во таа насока, логорот како чист, апсолутен и ненадминлив биополитички простор (што како таков се темели само на вонредната состојба) ќе се покаже како скриена парадигма на политичкиот простор на модерната чии метаморфози и травестии ќе мора да научиме да ги препознаваме.

Без разлика на потеклото на формулацијата што ја среќаваме веќе во XIII век, за осигурување на физичката присутност на луѓето пред судот, интересно е дека во нивното средиште не е ниту стариот човек потчинет на феудалните односи и слободи, ни идниот citoyen, туку, просто, самиот corpus. Кога во 1215 година Иван Бездомни на своите поданици им ја прогласува Magna carta libertatum, тој им се обраќа на „надбискупите, бискупите, опатите, грофовите, бароните, виконтите, главарите, жупаните, чиновниците и судските прислужници“, „градовите, бурговите и селата“ и „пошироките народни маси во нашето кралство“, да уживаат во „своите древни слободи и слободни обичаи“ и во оние што сега посебно ги признава. Статијата 29 што ја уредува физичката слобода на поданикот, вели: „Слободниот човек нема да биде одведен, затворен или прогонет од имот, изопштен (utlagetur) или на некој друг начин загрозен; исто така нема на него да кренеме рака и нема никого да пратиме на него да крене рака (nec super eum ibimus, nec super sum mittimus), освен по законит исказ на нему еднаквите според законот на земјата“. Аналогно на тоа, древниот writ што му претходи на Habeas corpus и што бил наменет за осигурување присуство на обвинетиот во процесот, носи наслов de homine replegiando (или repigliando).

Подобро да ја разгледаме формулацијата на writ, што актот од 1679 година ја генерализира и ја претвора во закон: Praecipimus tibi quod Corpus X, in custodia versa detendum, ut dicitur, una cum causa captionis er detentionis, quodcumque nomine idem X censeatur in eadem, habes coram nobis, apud Westminster, ad subjiciendum… Ништо подобро од оваа формулација не ни овозможува да ја востановиме разликата меѓу античката и средновековната слобода што ја втемелува модерната демократија: ниту слободниот човек со своите посебни права и со своите статуси, ниту просто homo, туку corpus е новиот субјект на политиката и модерната демократија и тој настанува како ревиндикација и изложување на тоа „тело“: habeas corpus ad subjiciendum, имај тело за покажување.

Тоа што токму Habeas corpus меѓу различните правни процедури наменети за заштита на индивидуалните слободи добил форма на закон и така станал неодвоив од историјата на Западната демократија, треба целосно да им се припише на случајните околности; но, исто така е сигурно дека на тој начин европската демократија во настанување во средиштето на својата борба против апсолутизмот не го поставила bios, квалификуваниот живот на државјанинот, туку zoe, голиот живот во неговата анонимност, што како таков е зафатен со суверено изопштување (повторно во модерните формулации на writ: the body of being taken… by whatsoever name he may be called there in).

Она што излегува на светло од темнината за да биде изложено на apud Westminster е уште едно тело на homo sacer, уште еднаш тоа е некој гол живот. Тоа е сила и истовремено највнатрешната контрадикција на модерната демократија: не го укинува светиот живот, туку го крши и го расфрла во секое поединечно тело, правејќи од него влог во политичкиот конфликт. Тука се наоѓа коренот на нејзината скриена биополитичка одреденост: оној кој подоцна ќе се претстави како носител на правото и, со чуден оксиморон, како нов суверен објект (subiectus superaneus, она што стои под и воедно највисоко) може да се конституира како таков само со повторување на суверениот исклучок и изолирајќи го во себе corpus, голиот живот. Ако е вистина дека на законот му треба некое тело за себе, ако во таа смисла можеме да говориме за „желбата законот да има некакво тело“, демократијата одговара на неговата желба така што го присилува законот да се занимава со тоа тело. Тој двосмислен (или поларен) карактер на демократијата е уште поочигледен во Habeas corpus заради фактот што додека изворно бил наменет за осигурување на обвинениот во процесот и за спречување да побегне од судењето, во новата и дефинитивна форма тој се трансформира во обврска на шерифот да го претстави телото на обвинениот и да го мотивира неговото притворање. Corpus е двоглаво суштество, носител како на подложноста на суверената моќ, така и на индивидуалните слободи.

Таа нова сосредоточеност на „телото“ во подрачјето на политичко-правната терминологија толку се испреплела со општиот процес, што на corpus му доделила привилегирана положба во философијата и науката на барокот, од картезијанците до Њутн, од Лајбниц до Спиноза; во политичката рефлексија, пак, corpus-от и тогаш кога, како во Левијатан или во Општествениот одговор, станува парабола на политичката заедница, секогаш ја одржува тесната врска со голиот живот. За таа намена инструктивна е употребата на тој термин на Хобс. Ако вистината е дека во De homine во човекот се разликува природно и политичко тело (homo enim non modo corpus naturale est, sed etiam civitatis, id est, ut ita loquar, corporis politicipars) во Decive токму можноста да се биде убиено тело е таа што се втемелува како природна еднаквост на луѓето, како и нужноста од Common wealtha.

Имено, ако ги гледаме возрасните луѓе и земеме предвид колку е слаб системот на човечкото тело (чие уништување со себе ја повлекува секоја сила, доблест и мудрост) и со каква леснотија може целосно слаб човек да убие појак, нема причина зошто некој што верува во своите сили би се држел до возвишените по природа во однос на другите. А, оние кои можат да направат најмногу, значи убиство, тие се меѓусебно еднакви по природа. (Хобс)

Големата парабола на Левијатан, телото што го составуваат сите тела на поединците, треба да се чита во тој свет. Телата, апсолутно возможно да бидат убиени, обликуваат ново политичко тело на Западот.

Превод од српски: Наташа Атанасова

Извор: Agamben, Giorgio. 2006. „Politizacija života“ во Hommo sacer. Zagreb: Past: Forward.

Насловна: Pexels