Марио Варгас Љоса: Пишувам затоа што сум несреќен

Книжевноста е многу поповрзана со трајноста од политиката, зашто писателот не може да им даде подеднаква важност на политиката и на книжевноста, а да не потфрли како писател или како политичар.

Во ова интервју Марио Варгас Љоса зборува за неприкосновените утра што ги поминувал во неговата канцеларија пишувајќи, седум дена во седмицата. Како и да е, есента 1988 г., тој решил да го наруши овој распоред до кој стриктно се придржувал за да се кандидира за пресетседател на Перу, како кандидат на партијата Либертад. Варгас Љоса долго време говорел на темата перуанска политика и од перуанските политички проблеми направил теми во неколку негови романи. Сè до последните избори, тој ги отфрлал сугестиите дека ќе брка политичка кариера. За време на кампањата, тој ги спомнувал неговите проблеми во врска со празниот емоционализам и празната реторика, кои се јазикот на политиката на изборите. На повеќепартиските избори загубил во вториот круг од Алберто Фухимори, на 10 јуни 1990 година.

Марио Варгас Љоса е роден 1936 година во Ареквипа, мало гратче во јужниот дел на Перу. Уште додека бил дете, родителите на Варгас Љоса се развеле и тој се преселил во Кочабамба, Боливија со родителите на неговата мајка. Во 1945 година тој се враќа во Перу, каде што ја посетувал воената академија „Леонсио Прадо“ и студирал право на Универзитетот во Лима. На деветнаесет години се оженил со неговата тетка Хулија Уркид Иљанес, која била постара од него четиринаесет години. Овој прв брак подоцна ќе му послужи како тема за неговиот роман Тетка Хулија и пишувачот (1982). Откако ги завршил студиите во Лима, Варгас Љоса заминал во доброволен седумнаесетгодишен егзил надвор од Перу, при што работел како новинар и професор. За време на овој период на егзил тој почнал да пишува романи. Времето на херојот, првиот роман на Варгас Љоса, е објавен во Шпанија во 1963 година и се базира на неговите искуства од воената академија. Следни негови романи се Зелената куќа (1963), Разговор во катедралата (1969) и Војната на крајот на светот (1981).

Варгас Љоса, исто така, е и драмски писател, есеист и има водено седмична програма со интервјуа на Перуанската телевизија. Има добиено многу интернационални книжевни награди и бил претседател на ПЕН центарот од 1976 до 1979 година. Има три деца и живее со неговата втора жена, Патриција, во Лима, во апартман со поглед на Пацификот.

Вие сте познат писател и на Вашите читатели добро им е познато она што го имате напишано. Ќе ни кажете ли што читате?

Последниве неколку години се случи нешто интересно. Забележав дека читам сè помалку и помалку мои современици, а сè повеќе и повеќе автори од минатото. Многу повеќе читам од деветнаесеттиот век, отколку од дваесеттиот. Овие денови, можеби повеќе учам од есеите и историјата, отколку од книжевните дела. Не сум мислел многу зошто го читам она што го читам… Понекогаш од професионални причини. Имам книжевни проекти поврзани со деветнаесеттиот век: есејот за Клетници на Виктор Иго и романот инспириран од животот на Флора Тристан, француско-перуанска социјална реформаторка и „феминистка“ avant la lettre. Но, исто така, мислам дека тоа е така бидејќи на петнаесет или осумнаесет имаш чувство дека го имаш целото време на светот пред тебе. Кога ќе наполниш педесет, стануваш свесен дека твоите денови се избројани и дека мораш да бидеш селективен. Изгледа затоа не ги читам толку многу моите современици.

Меѓу Вашите современици што ги читате, на кого особено му се восхитувате?

Кога бев млад, бев страстен читател на Сартр. Ги читав американските романсиери, особено изгубената генерација – Фокнер, Хемингвеј, Фицџералд, Дос Пасос – особено Фокнер. Од авторите што ги читав како млад, тој е еден од неколкуте кои многу ми значат. Никогаш не сум бил разочаран кога сум го препрочитувал, како што сум бил, да речам, од Хемингвеј. Денес не би го препрочитувал Сартр. Споредена со сè што сум исчитал оттогаш, неговата фикција ми изгледа врзана за тоа време и има изгубено многу од тогашната вредност. Истото важи и за неговите есеи. Многу од нив ми се незначајни, со исклучок можеби на „Свети Жене: комичар или маченик“, кој сè уште ми се допаѓа. Тие се полни со контрадикции, амбигвитети, неправилности и неповрзаности, нешто што никогаш не се случува кај Фокнер. Фокнер беше првиот романсиер што го читав со пенкало и хартија в рака, бидејќи неговата техника ме вчудовиде. Тој беше првиот романсиер чие дело свесно се обидував да го реконструирам со обиди да ја следам, на пример, организацијата на времето, пресекот на времето и местото, паузите во наративот и таа способност што тој ја има да раскажува приказна од различни гледни точки за да креира одредена амбигвитетност, да даде дополнителна длабочина. Како Латиноамериканец, мислам дека за мене беше многу корисно да ги читам неговите книги во времето во коешто ги читав бидејќи тие се прецизен извор на дескриптивни техники кои се применливи на светот кој, на одреден начин, не е многу поразличен од оној што Фокнер го опишувал. Подоцна, се разбира, ги читав романсиерите од деветнаесеттиот век со голтачка страст: Флобер, Балзак, Достоевски, Толстој, Стендал, Хоторн, Дикенс, Мелвил. Сè уште сум страстен читател на писателите од деветнаесеттиот век.

Што се однесува до латиноамериканската книжевност, доволно чудно, но вистински ја открив и почнав да ја читам со голем ентузијазам, откога почнав да живеам во Европа. Морав да ја предавам на универзитетот во Лондон, што беше многу значајно искуство, бидејќи ме натера да мислам за латиноамериканската литература како целина. Оттогаш натаму ги читав Борхес, кој по малку ми беше познат, Карпентиер, Кортасар, Гимараес Роса, Лезама Лима – целата таа генерација без Гарсија Маркес. Него го открив подоцна и дури напишав книга за него: Гарсија Маркес: Историја на едно богоубиство. Исто така почнав да ја читам латиноамериканската книжевност од деветнаесеттиот век, бидејќи морав да ја предавам. Тогаш сфатив дека имаме многу интересни писатели – можеби помалку романсиери отколку есеисти и поети. Сармиенто, на пример, кој никогаш не напишал роман, според мене е еден од најголемите раскажувачи што Латинска Америка го дала; неговиот Факундо е ремек-дело. Но, ако бев принуден да одберам едно име, ќе морав да речам Борхес, бидејќи светот што тој го креира за мене е апсолутно оригинален. Покрај неговата огромна оригиналност, тој е надарен и со неверојатна имагинација и култура, кои се само негови. И тука, секако, е јазикот на Борхес, кој на некој начин раскинува со нашата традиција и започнува нова. Шпанскиот е јазик кој тежнее кон изобилство, богатство, раскош. Нашите големи писатели беа предолги на зборови, од Сервантес до Ортега и Гасет, Ваље-Инклан или Алфонсо Рејес. Борхес е спротивност – целиот е концизен, економичен и прецизен. Тој е единствениот писател на шпански јазик, кој има речиси толку идеи колку и зборови. Тој е еден од најголемите писатели на нашето време.

Каква беше Вашата врска со Борхес?

Првпат го видов во Париз, каде што живеев во раните шеесетти. Таму тој држеше семинари за фантастичната книжевност и за книжевноста на гаучосите. Подоцна го интервјуирав за Француската радио телевизија, каде што работев во тоа време. Сè уште се сеќавам на тоа со емоции. Потоа, се видовме неколку пати на различни делови од светот, дури и во Лима, каде што го честев вечера. На крајот ме замоли да го однесам до тоалетот. Додека мочавме, тој ненадејно рече: Католиците, мислиш ли дека се сериозни? Веројатно не.

Последен пат го видов во неговата куќа во Буенос Аирес; го интервјуирав за телевизиското шоу што го имав во Перу и добив впечаток дека некои од прашањата што му ги поставив ги одбегна. Чудно, се налути бидејќи по интервјуто – за време на кое, се разбира, бев премногу внимателен, не само поради почитта што ја чувствував кон него, туку и поради големата приврзаност што ја имав кон тој шармантен и кревок човек каков што беше – реков дека сум изненаден од скромноста на неговата куќа, која имаше излупени ѕидови и од чиј таван протекуваше. Ова очигледно многу го навреди. Потоа го видов уште еднаш, но тој премногу се држеше на дистанца. Октавио Паз ми кажа дека навистина го навредила таа забелешка за неговата куќа. Единственото нешто што можеби го повредило е она што веќе спомнав, бидејќи инаку јас никогаш не му кажував ништо друго освен пофалби. Мислам дека ги немаше читано моите книги. Според него, откога наполнил четириесет не читал ниеден жив автор, ги читал и препрочитувал само истите книги… Но, тој е писател кој многу го почитувам. Секако, не е единствениот. Пабло Неруда е исклучителен поет. И Октавио Паз – не само голем поет, туку и голем есеист, човек кој пишува за политика, уметност и книжевност. Неговата љубопитност е општа. Сè уште го читам со големо уживање. Исто така, неговите политички идеи се блиски до моите.

Го спомнавте Неруда меѓу писателите на кои им се восхитувате. Му бевте пријател. Каков беше тој?

Неруда го обожаваше животот. Тој беше луд по сè – сликање, уметноста воопшто, книги, ретки изданија, храна, пијалаци. Јадењето и пиењето за него беа речиси мистички искуства. Прекрасен симпатичен човек, полн со виталност – ако ги заборавите неговите поеми со пофалби за Сталин, секако. Тој живееше во речиси феудален свет, каде што сè водеше кон неговата среќа, кон неговото слатко животно изобилство. Имав среќа да поминам еден викенд на Исла Негра. Беше прекрасно! Еден вид социјална машинерија работеше околу него: орди луѓе кои готвеа и работеа – и секогаш многу гости. Тоа беше многу забавна заедница, исклучително жива, без и најмала трага на интелектуализам. Неруда беше целосна спротивност на Борхес, човекот кој никогаш не пиеше, пушеше или јадеше, за кој еднаш беше речено дека никогаш не водел љубов, за кого сите овие нешта изгледаа сосема секундарни и ако ги правеше тоа беше само од учтивост – ништо повеќе. Тоа е така затоа што идеите, читањето, рефлексијата и креацијата беа неговиот живот, целосно ментален живот. Неруда произлегува од традицијата на Хорхе Армадо и Рафаел Алберти, која вели дека книжевноста е генерирана од сексуалното искуство на животот.

Се сеќавам на денот кога го славевме роденденот на Неруда во Лондон. Тој сакаше забавата да ја прави на брод на Темза. За среќа, еден од неговите обожаватели, англискиот поет Алистер Рид, излезе дека живее на брод на Темза, па можевме да организираме забава за него. Дојде моментот и тој објави дека ќе прави коктел. Тоа беше најскапиот пијалак на светот со не знам колку шишиња „дом перињон“, овошни сокови и бог знае што друго. Резултатот, се разбира, беше прекрасен, но една чаша беше доволна да те опие. И така сите ние се испијанивме, без исклучоци. Сепак, сè уште се сеќавам што ми рече тогаш – нешто што низ годините се докажа како голема вистина. Еден текст во тоа време – не можам да се сетам за што беше – ме вознемири и ме изиритира бидејќи во него имаше изнесено навреди и пишуваше лаги за мене. Му го покажав на Неруда. На среде забава, тој предвиде: Ќе станеш славен. Сакам да знаеш што те чека: колку што си пославен, толку повеќе ќе бидеш напаѓан на ваков начин. На секоја пофалба ќе има по две или три навреди. Јас самиот имам желудник полн со секакви навреди, простотилаци и пцовки кои човек може да ги истрпи. Не сум поштеден ниту од една: крадец, перверзен, предавник, мафијаш, рогоносец… сè! Ако станеш славен, ќе мора да го голташ сето тоа.

Неруда ми ја кажа вистината; неговите прогнози апсолутно се исполнија. Не само што имав желудник, туку и неколку костуми полни текстови кои ги содржат сите навреди што му се познати на човекот.

А Гарсија Маркес?

Ние бевме пријатели; бевме соседи две години во Барселона, живееме на истата улица. Подоцна, се разделивме од лични и од политички причини. Но, вистинската причина за разделбата беше личен проблем кој немаше никаква поврзаност со неговите идеолошки убедувања – кои јас воопшто не ги одобрував. Според мене, неговото пишување и неговата политика немаат ист квалитет. Да речеме само дека му се восхитувам на неговото дело како писател. Како што веќе кажав, напишав книга од шестотини страници за неговото дело. Но, немам многу почит кон него лично, ниту коннеговите политички убедувања, кои не ми изгледаат баш сериозни. Мислам дека се опортунистички и ориентирани кон публициет.

Личниот проблем што го спомнавте е поврзан со инцидентот во киното во Мексико, каде што наводно сте се скарале?

Имаше инцидент во Максико. Но, ова е тема на која не сакам да дискутирам; беше толку спектакуларно зголемена што не сакам да додавам уште материјал за коментаторите. Ако пишувам мемоари, можеби ќе ја раскажам вистинската приказна.

Дали Вие ги избирате темите на Вашите книги или тие Ве бираат Вас?

Ако се прашувам јас, верувам дека темите го избираат писателот. Секогаш имав чувство дека одредени приказни самите ми се наметнуваа, не можев да ги игнорирам, бидејќи на некој мрачен начин, тие беа поврзани со некој вид фундаментално искуство – не можам точно да кажам како. На пример, времето кое го поминав во военото училиште „Леонико Прадо“ во Лима, кога уште бев младо момче ми отвори вистинска потреба, опсесивна желба да пишувам. Тоа беше екстремно трауматично искуство кое на многу начини го обележа крајот на моето детство – повторното откривање на мојата земја како насилно општество, полно со горчина, направено од општествени, културни и радикални фракции во целост спротивни и понекогаш во меѓусебна свирепа борба. Претпоставувам дека искуството имаше влијание врз мене. Едно нешто во што сум сигурен е дека тоа ја зголеми големата потреба во мене да креирам, да измислувам.

Сè досега, речиси за сите мои книги е исто. Никогаш не сум добил чувство дека сум одлучил рационално, ладнокрвно да пишувам приказна. Напротив, одредени настани или луѓе, понекогаш соништа или прочитани текстови одеднаш се наметнуваат и бараат внимание. Затоа толку многу зборувам за важноста на чист ирационален елемент во книжевната креација. Оваа ирационалност, исто така верувам дека доаѓа и до читателот. Би сакал моите романи да бидат читани на начинот на кој јас ги читам романите што ги сакам. Романите кои ме имаат фасцинирано најмногу се оние кои најмалку имаат допрено до мене преку каналот на интелектот или на разумот, туку кои ме имаат маѓепсано. Ова се приказни способни за целосно обессилување на моите критички знаења, така што останувам во неизвесност. Тоа е типот на роман што сакам да го читам и типот на роман што сакам да го пишувам. Мислам дека е многу важно интелектуалниот елемент, чие присуство е неопходно во романот, да се раствори во акција, во приказни што мора да го заведат читателот не со нивните идеи, туку со нивната боја, со емоциите што ги инспирираат, со нивната можност за изненадување и со сета нивна неизвесност и мистерија што се способни да ја генерираат. Според мене, техниката на романот постои само за да се произведе тој ефект – да ја намали и доколку е можно да ја укине дистанцата меѓу приказната и читателот. Во таа смисла, јас сум писател на деветнаесеттиот век. Романот за мене сè уште е роман на авантури, во смисла на она што веќе го опишав.

Што се случи со хуморот во Вашите романи? Вашите последни романи се далеку од хуморот на Тетка Јулија и пишувачот. Тешко ли е да се практикува хумор денес? 

Никогаш не ми текнало да се прашам дали денес ќе пишувам смешна книга или сериозна. Темите на книгите што ги пишував последниве неколку години едноставно не водеа кон хумор. Не сметам дека Војна на крајот на светот и Вистинсакиот живот на Алехандро Маита или драмите што ги напишав се базирани на теми кои не можат да бидат хумористично третирани. А In Praise of the Stepmother? Има таму многу хумор, нели?

Едно време бев „алергичен“ на хумор бидејќи мислев, многу наивно, дека сериозната книжевност никогаш не се смее, дека хуморот може да биде многу опасен ако сакам да начнам сериозни социјални, политички или културолошки проблеми во моите романи. Мислев дека тоа ќе ги направи моите приказни вештачки и дека на моите читатели ќе им остави впечаток дека не се ништо друго освен лесна забава. Затоа се откажав од хуморот, најверојатно под влијание на Сартр, кој никогаш не беше пријателски расположен кон хуморот, барем не во неговото пишување. Но, еден ден, сфатив дека за да се постигне ефект на одредено искуство на живот во книжевноста, хуморот може да биде многу прецизен алат. Тоа се случи со Панталеон и посетителите. Оттогаш натаму, станав многу свесен за хуморот како големо богатство, како основен елемент на животот, па следствено на тоа, и на книжевноста. И не ја исклучував можноста дека повторно може да игра значајна улога во моите романи. И навистина имаше. Ова исто така важи и за моите драми, особено за Кати и нилскиот коњ.

Може ли да ни кажете нешто за Вашите работни навики? Како работите? Како се раѓа еден роман?

Најпрво, тој е сон на јаве, еден вид размислување за една личност, ситуација, нешто што се случува само во умот. Потоа почнувам да фаќам белешки, резимеа на наративни секвенции: некој влетува на сцена тука, излегува таму, го прави ова или она. Потоа почнувам да работам на самиот роман, правам општ нацрт на заплетот – до кој никогаш не се држам, менувајќи го целосно како што одам напред, но кој ми дозволува да почнам. Тогаш почнувам да ги составувам деловите, без и најмала грижа за стилот, ги пишувам одново и одново сцените, правејќи комплетно контрадикторни ситуации…

Суровиот материјал ми помага, ме прави сигурен. Но, тоа е делот од пишувањето кој ми е најтежок. Кога сум во првата фаза, одам напред многу внимателно, секогаш несигурен во резултатот. Првата верзија секогаш е напишана во вистинска состојба на анксиозност. Откога ќе ја завршам скицата – што понекогаш знае да трае долго; за Војна на крајот на светот, првата фаза траеше речиси две години – сè се менува. Потоа знам дека приказната е таму, закопана во она што го нарекувам моја магма. Тоа е апсолутен хаос, но романот е во него, изгубен во мноштво мртви елементи, одвишни сцени кои ќе исчезнат или сцени кои се повторуваат неколку пати од различни перспективи, со различни ликови. Сето тоа е многу хаотично и има смисла само за мене. Но, приказната е родена таму долу. Мора да се оддели од остатокот, да се исчисти и тоа е најуживачкиот дел од работата. Оттогаш натаму способен сум да работам многу повеќе часови без анксиозноста и тензијата кои го придружуваат пишувањето на првиот нацрт. Мислам дека она што го сакам не е самото пишување, туку повторното пишување, уредувањето, корекциите… Мислам дека тоа е најкреативниот дел од пишувањето. Никогаш не знам кога ќе ја завршам приказната. Дел којшто сум мислел дека ќе ми одземе неколку месеци понекогаш ми одземал неколку години за да го завршам. Еден роман ми изгледа завршен кога ќе почнам да чувствувам дека ако не го завршам наскоро ќе почне да ме исцрпува. Кога ќе се заситам, кога ќе ми стане доволна, кога не можам да поднесам повеќе од неа, тогаш приказната е завршена.

Пишувате на рака, на машина за пишување или комбинирате?

Прво, пишувам на рака. Секогаш работам наутро и во раните утрински часови и секогаш пишувам на рака. Тие се најкреативните часови. Никогаш не работам повеќе од два часа како сега – рацете ми се вкочануваат. Тогаш почнувам да го чукам тоа што го имам напишано, правејќи корекции како што пишувам; ова е можеби првата фаза на повторното пишување. Но, секогаш оставам неколку неисчукани редови за да можам следниот ден даапочнам со чукање на крајот на тоа што сум го напишал претодниот ден. Почнувањето со чукање создава одредена динамика – како вежби за загревање.

Хемингвеј ја користел истата техника, секогаш оставајќи полунапишана реченица за да може да ја продолжи темата наредниот ден…

Да, тој мислел дека никогаш не треба да го напише сето тоа што го има во главата за да може полесно да почне наредниот ден. Најтешкиот дел, според мене, е почнувањето. Наутро, воспоставувањето контакт, анксиозноста… Но, ако имаш нешто што треба да го направиш механички, работата веќе почнува. Машината започнува да работи. Како и да е, јас имам многу ригорозен распоред на работа. Секое утре пред два часот на пладне, останувам во мојата канцеларија. Овие часови се свети за мене. Тоа не значи дека секогаш пишувам; понекогаш само прегледувам или фаќам белешки. Но, систематично работам. Се разбира, има добри и лоши денови за создавање. Но, јас работам секој ден, затоа што дури и ако немам никаква нова идеја, можам да посветам време на корекции, прегледи, фаќање белешки, итн… Понекогаш решавам да го препишам завршениот дел, ако ништо друго за да ја сменам интерпункцијата.

Од понеделник до сабота работам на романот што е во развој, а неделните утра ѝ ги посветувам на новинарската работа – текстовите и есеите. Се обидувам да го задржам овој вид работа во определеното време во неделите за да нема влијание врз креативната работа во останатиот дел од седмицата. Понекогаш слушам класична музика додека фаќам белешки, сè додека нема пеење. Тоа е нешто што почнав да го правам додека живеев во куќа со многу врева. Наутро, работам сам, никој не влегува во мојата канцеларија. Не примам ни телефонски повици. Ако примам, животот ќе ми биде вистински пекол. Не можете да замислите колку повици и посетители имам. Сите ја знаат оваа куќа. Мојата адреса, за жал, влегува во јавен домен.

Никогаш не се откажувате од спартанската рутина?

Изгледа не можам, не знам како да работам поинаку. Ако почнам да чекам на моменти на инспирација, никогаш нема да завршам книга. За мене инспирацијата доаѓа од редовен напор. Оваа рутина ми овозможува да работам, со голема радост или без неа, зависи од денот.

Виктор Иго, покрај други писатели, верувал во магичната сила на инспирацијата. Габриел Гарсија Маркес рече дека по години борба со Сто години самотија, романот се напишал самиот во неговата глава за време на патување до Акапулко во автомобил. Само што изјавивте дека за Вас инпирацијата е производ на дисциплина, но зарем никогаш сте ја немале фамозната „илуминација“?

Никогаш не ми се случила. Кај мене е многу побавен процес. На почетокот има нешто многу магличаво, состојба на внимателност, загриженост, љубопитност. Нешто што го забележувам во магла и неодреденост што го буди мојот интерес, љубопитност и возбуденост и потоа ги преведува во работа, картички со забелешки, резиме на заплетот. Потоа, кога го имам прегледот и започнувам да ги редам нештата по ред, нешто многу разлеано, многу магловито, сè уште постои. „Илуминацијата“ се случува единствено за време на работата. Напорната работа е таа што, во секое време, може да ја дозволи таа… зголемена перцепција, таа возбуда способна да оствари откровение, решение, светлина. Кога ќе дојдам до срцето на приказната на која сум работел некое време, тогаш, да, нешто се случува. Приказната престанува да биде ладна, неповрзана со мене. Напротив, станува толку жива, толку важна што сè што доживувам постои само во релација со она што го пишувам. Сè што слушам, што гледам, што читам изгледа дека на некој начин помага во мојата работа. Станувам некој вид канибал на стварноста. Но, да се достигне оваа состојба, морам да поминам низ катарзата на работата. Живеам еден вид постојан двоен живот. Правам илјадници различни работи, но секогаш во мислите ја имам мојата работа. Очигледно, понекогаш станува опсесивна, невротична. За време на тие периоди, она што ме релаксира е гледање филм. На крајот на напорниот ден, кога сум во состојба на голем внатрешен немир, филмот ми прави навистина голема добрина.

Педро Нава, автор на мемоари, одел толку далеку колку што му било потребно за да наслика некој од неговите ликови – нивното лице, нивната коса, нивната облека. Дали Вие некогаш го правите тоа?

Не, но во одредени случаи, составувам биографски листови. Тоа зависи од начинот на кој го чувствувам ликот. Иако понекогаш ликовите ми се појавуваат визуелно, ги идентификувам и според начинот на кој се прикажуваат или во релација со фактите што ги опкружуваат. Но, ми се има случено лик да биде дефиниран од психичките карактеристики што морам да ги запишам на хартија. Но, и покрај сите белешки што можете да ги запишете за роман, мислам дека на крајот она што се важи е она што го селектира меморијата. Најважно е она што останува. Затоа никогаш не сум земал со мене камера за време на моите истражувања.

Па, на одредено време, зарем Вашите ликови не се поврзани еден со друг? Секој од нив има своја сопствена историја?

На почетокот, сè е толку ладно, толку вештачко и мртво! Малку по малку, сè почнува да станува живо, како што ликовите создаваат асоцијации и релации. Тоа е она што е прекрасно и фасцинирачки: кога ќе почнете да откривате дека движечки сили природно постојат во приказната. Но, пред да стигнете до таа точка, сè е работа, работа и само работа. Во секојдневниот живот има одредени луѓе, одредени настани кои изгледаат како да пополнуваат празнина или да исполнуваат потреба. Одеднаш станувате свесни што треба да знаете за делот на којшто работите. Претставата никогаш не е вистинита за реална личност, станува променета, фалсификувана. Но, овој вид средба се случува единствено кога приказната доаѓа до една понапредна фаза, кога сè изгледа како да се храни понатаму. Понекогаш, тоа е еден вид препознавање: О, тоа е лицето кое го барав, таа интонација, тој начин на зборување… Од друга страна, можете да згубите контрола врз вашите ликови што мене постојано ми се случува бидејќи моите никогаш не се родени од чисти рационални расудувања. Тие се експресии на инстинктивни сили на работа. Затоа некои од нив веднаш добиваат повеќе значење или изгледаат како да се развиваат самите од себе, како што и е. Други се повлечени во позадина, иако не биле предвидени за тоа, на пример. Тоа е најинтересниот дел од работата, кога сфаќате дека од одредени ликови се бара да имаат поголемо значење, кога започнувате да сфаќате дека приказната е управувана од нејзини сопствени закони врз кои не можете да влијаете. Станува очигледно дека авторот не може да ги моделира ликовите како што сака, дека тие имаат одредена анатомија. Највозбудливиот момент е кога ќе откриете живот во она што сте го создале, живот кој мора да го почитувате.

Многу од Вашите дела се напишани надвор од Перу, во она што може да се нарече доброволен егзил. Еднаш изјавивте дека фактот што Виктор Иго пишувал надвор од неговата земја придонел за големината на романот Клетници. Да се најдете далеку од „вртоглавата реалност“ на некој начин е предност за реконструкција на таа реалност. Сметате ли дека реалноста е извор на вртоглавица?

Да, во смисла на тоа дека никогаш не сум бил способен да пишувам за она што е блиску до мене. Близината е инхибирачка во таа смисла што не ми дозволува да пишувам слободно. Многу е важно да бидете способни за работа со доволно слобода која ќе ви овозможи да ја трансформирате реалноста, да ги менувате луѓето, да направите да се однесуваат поразлично или да внесете лични елементи во наративот, некоја сосема неутрална работа. Тоа апсолутно е суштинско. Тоа е она што креацијата е. Ако ја имате пред вас реалноста, според мене таа станува ограничувачка. Мене секогаш ми е потребно одредено растојание, во време, или уште подобро и во време и во простор. Во таа смисла, егзилот беше многу корисен. Заради него ја открив дисциплината. Открив дека пишувањето е работа и, во најголем дел, обврска. Дистанцата исто така беше корисна бидејќи верував во големата важност на носталгијата за писателот. Говорејќи генерално, отуството на тема ја поттикнува меморијата. На пример, Перу во Зелената куќа не е само опис на реалноста, туку предмет на носталгија за човек кој е лишен од него и чувствува болна желба за него. Во исто време, сметам дека дистанцата создава корисна перспектива. Таа ја дестилира реалноста која ги комплицира нештата кои ни предизвикуваат вртоглавици. Многу е тешко да се одбере или да се прави разлика меѓу она што е важно и она што е секундарно. Растојанието го прави разликувањето можно. Тоа ја воспоставува неопходната хиерархија меѓу суштинското и попатното.

Во еден есеј што го објавивте пред две години, напишавте дека литературата е страст и дека страста е ексклузивна и бара сите жртви да бидат направени, а самата не прави ниту една. „Основната должност не е да се живее, туку да се пишува“, што ме потсетува на нешто што Фернандо Песоа, португалскиот поет, го има напишано: „Да се плови е неопходно, да се живее е непотребно“.

Можете да кажете дека да се пишува е неопходно, а да се живее непотребно… Веројатно ќе ви кажам нешто за мене, за луѓето да ме разберат подобро. Книжевноста за мене беше многу важна уште од кога бев дете. Но, иако читав и пишував многу за време на моите училишни години, никогаш не замислував дека еден ден ќе се посветам ексклузивно на книжевноста, бидејќи во тоа време тоа изгледаше како преголем луксуз за еден Латиноамериканец, а особено за еден Перуанец. Јас тргнував по други работи: планирав да одам на право, да бидам професор или новинар. Имав прифатено дека она што беше поврзано со мене ќе биде нешто од позадина. Но, кога стигнав во Европа со стипендија по завршувањето на универзитетот, сфатив дека ако продолжам да размислувам на тој начин, никогаш нема да станам писател, дека единствениот начин е официјално да се решам книжевноста да не биде само моја главна окупација, туку моја окупација. Тогаш одлучив целосно да ѝ се посветам на книжевноста. И, бидејќи не можев да се издржувам од неа, решив дека ќе барам работа што ќе ми остави време да пишувам и што никогаш нема да ми стане приоритет. Со други зборови, можев да одберам работи според мојата работа како писател. Сметам дека таа одлука обележа појдовна точка во мојот живот бидејќи оттогаш наваму имав моќ да пишувам. Постоеше психолошки предизвик. Затоа книжевноста за мене повеќе е страст, отколку професија. Очигледно е професија бидејќи живеам од неа. Но, дури и ако не можев да се издржувам од неа, секако ќе продолжев да пишувам. Книжевноста е повеќе од modus vivendi. Верувам дека изборот што го прави писателот за целосно да се посвети на неговата работа, да стави сè во служба на книжевноста наместо да ја вклучува во останатите планови е апсолутно најважен. Некои луѓе го сметаат за комплементарна или декоративна активност во животот посветен на други работи или дури како начин на постигнување престиж и моќ. Во тие случаи, постои блокада, книжевноста се одмаздува на самата себеси, не дозволува да пишувате со слобода, смелост или оригиналност. Затоа мислам дека треба апсолутно да се посветите на книжевноста. Она што е чудно во мојот случај е тоа што кога ја донесов таа одлука, мислев дека одбрав тежок живот, бидејќи никогаш не замислував дека книжевноста може да ми биде доволна за да живеам, да не спомнувам дури и дека за да живеам добро. Тоа изгледа како некој вид чудо. Сè уште не можам да се помирам со тоа. Не треба да се лишувам себеси од ништо суштинско за да пишувам. Се сеќавам дека се чувствував многу поисфрустрирано и несреќно со себеси кога не можев да пишувам, кога живеев во Перу пред да заминам за Европа. Се оженив кога бев многу млад и морав да прифатам работа каква што ќе најдам. Едно време имав седум во исто време! Се разбира, за мене беше практично невозможно да пишувам. Пишував во неделите, на празниците, но најмногу од времето го поминував на никаква работа која немаше ништо блиско со книжевноста и се чувствував ужасно исфрустрирано заради тоа. Денес, кога ќе се разбудам наутро, често сум вчудовиден од мислата дека можам да го поминам животот правејќи го она што ми дава најмногу задоволство и, уште повеќе, да живеам од него, и тоа добро.

Дали книжевноста Ве направи богат?

Не, јас не сум богат човек. Ако ги споредите примањата на еден писател со директор на компанија или со човек кој направил име од себеси во некоја професија, или во Перу од тореадор до атлетичар, ќе сфатите дека книжевноста останува болникаво платена професија.

Еднаш спомнавте дека Хемингвеј се чувствувал празно, тажно и среќно истовремено кога завршил книга. Што чувствувате Вие во тие околности?

Сосема истите работи. Кога ќе завршам книга, чувствувам празнина, малаксаност, бидејќи романот станал дел од мене. Од ден на ден се гледам себеси лишен од него – како алкохоличар кој престанал да пие. Тоа е нешто што не е само предмет; животот наеднаш станува искинат во мене. Единствениот лек е веднаш да се фрлам на некоја друга работа, која не е многу тешка со оглед на тоа што имам илјадници места на кои треба да присуствувам. Но, секогаш морам веднаш да се вратам на работата, без и најмал период на премин, за да не ѝ дозволам на празнината да се ископа подлабоко помеѓу претходната и следната книга.

Споменавме некои од писателите на чии дела им се восхитувате. Ајде сега да зборуваме за Вашите дела. Неколку пати имате кажано дека Војна на крајот на светот е Вашата најдобра книга. Дали сè уште го мислите тоа?

Тоа е роман на кој работев најмногу, роман на кој најмногу му се посветив. Ми требаа четири години да го напишам. Морав да направам огромно истражување за него, да исчитам огромнен материјал и да надминам големи проблеми бидејќи тоа беше првиот пат да пишувам за различна земја од мојата, во доба што не беше мојата и да работам со ликови кои зборуваат на некнишки јазик. И никогаш ниедна приказна не ме возбудила толку многу како таа. Сè поврзано со работата ме фасцинираше, од нештата што ги читав до моето патување низ Северо-истокот. Токму затоа чувствувам единствена приврзаност кој таа книга. Темата исто така ми дозволи да пишувам роман каков што отсекогаш сум сакал, авантуристички роман, каде што авантурата е суштинска – не чиста имагинарна авантура туку длабоко поврзана со историската и социјалната проблематика. Изгледа заради тоа ја сметам Војна на крајот на светот за моја најзначајна книга. Се разбира, овие судови секогаш се субјективни. Авторот не е способен да ги гледа неговите дела доволно објективно за да одреди една ваква хиерархија. Романот стана застрашувачки предизвик со кој сакав да се соочам. На почетокот бев многу раздразлив. Ми се лошеше од огромната количина на материјал за истражување. Моите први нацрти беа енормни, двапати поголеми од големината на романот. Две години без исполнет со анксиозност. Но, тогаш го направив патувањето низ Северо-истокот, низ Сертао и тоа беше моментот на пресврт. Веќе го имав прегледот. Посакував прво да ја замислам приказната врз база на материјалот за истражување и потоа да патувам. Патувањето потврди многу нешта и понуди нов поглед на други. Исто така, ми помогнаа и многу луѓе. Примарно, темата не беше планирана за книга, туку за филм на Руј Гуера. Во тоа време, „Парамаунт“ во Париз ја водеше еден човек што го познавав и тој ми се јави еден ден да ме праша дали сакам да напишам сценарио за филм на Гуера зад кој стојат тие. Имав гледано еден филм, Нежни војници кој многу ми се допадна, па отидов во Париз и се сретнав со него. Тој ми објасни што сака. Ми кажа дека она што го има на памет е приказна која на некој начин е поврзана со војната кај Канудос. Не можевме да направиме филм за Канудос, темата беше премногу широка, туку за нешто што на некој начин беше поврзано со неа. Јас не знаев ништо за војната во Канудос[1], никогаш дури немав ни чуено за неа. Почнав да истражувам, да читам и едно од првите нешта што ги прочитав на португалски беше Os Sertões од Евклид да Куња. Тоа беше едно од најголемите откровенија во мојот живот како читател, слично на читањето на Тројцата мускетари како дете или Војна и мир, Госпоѓа Бовари и Моби Дик како возрасен. Навистина одлична книга, фундаментално искуство. Едноставно бев вчудовиден; тоа е едно од најголемите дела што излегле од Латинска Америка. Тоа е голема книга од многу причини но, пред сè, затоа што е буквар на латиноамериканизмот – за првпат ќе откриете што Латинска Америка не е. Таа не е збир на сè што дошло однадвор во неа. Не е Европа, Африка, претхиспанска Америка или домородни заедници – но во исто време, таа е мешавина на сите овие елементи кои коегзистираат на груб и понекогаш насилен начин. Сето ова има произведено свет кој само неколку дела го имаат доловено со толку многу интелигенција и книжевна чудесност како Os Sertões. Со други зборови, човекот на кого вистински му должам за постоењето на Војна на крајот на светот е Евклид да Куња.

Мислам дека имав прочитано речиси сè што било некогаш објавено за војната кај Канудос во тоа време. Прво, напишав сценарио за филмот кој никогаш не беше снимен поради многу проблеми на кои налета, а кои се составен дел на филмската индустрија. Проектот стигна до многу напредна фаза, снимањето речиси почна, но еден ден „Парамаунт“ реши дека филмот не треба да се сними и не се сними. Тоа беше разочарување за Руј Гуера, но јас бев способен да продолжам да работам на темата која ме фасцинираше толку долго за на крајот резултатот да биде ситница – сценариото, сепак, не е многу. Така, почнав да читам одново, да истражувам и достигнав врвен ентузијазам благодарение на неколку книги. Работев десет до дванаесет часа дневно. Сепак, се плашев од реакцијата на Бразил. Ми беше страв книгата да не се смета за мешање во приватни работи… особено откако еден класичен бразилски писател ја покри темата. Имаше неколку неповолни рецензии на книгата, но во целост, беше примена со великодушност и ентузијазам – исто и од публиката – што ме погоди. Се чувствував награден за моите напори.

Што мислите за серијата недоразбирања кои го карактеризираат Канудос: републиканските партизани кои во бунтовниците гледаат пресврт на монархијата и на британскиот империјализам, додека бунтовниците на себе гледаат како на борци против ѓаволот. Дали ова може да се нарече метафора на некој вид идеологија?

Можеби токму тука лежи вредноста на Канудос за Латинска Америка, бидејќи реципрочното слепило резултат на фанатичката визија на реалноста е истото она кое нè спречува да ги видиме контрадикциите меѓу реалноста и теоретските визии. Трагедијата на Латнска Америка е што, во различни моменти на историјата, нашите земји биле поделени и во центарот на граѓански војни, масивни репресии, масакри како оној во Канудос, токму заради тоа реципрочно слепило. Можеби една од причините поради кои бев фасциниран од Канудос е што овој феномен може да биде набљудуван во минијатура, лабораториски, како и што беше. Но, очигледно, тоа е генерален феномен: фанатизмот и нетолеранцијата значајно влијаеле на нашата историја. Без разлика дали станува збор за месијанските бунтовници, социјалистичките или утописките бунтовници или борбите меѓу конзервативците и либералите. И, ако не станува збор за Англичаните, тогаш тоа се Јенките империјалисти, масоните или ѓаволот. Нашата историја е обележана од неспособноста да се прифатат различните мислења.

Еднаш имате напишано дека ниедно од Вашите други дела не му се предало толку на химерскиот идеал на романот како книга. Што мислевте под тоа?  

Мислам дека романот како жанр се стреми кон вишок. Се стреми кон ширење, заплетот се развива како рак. Ако писателот ја следи секоја трага на романот, тој станува џунгла. Амбицијата да се каже целата приказна му е инхерентна на самиот жанр. Иако секогаш сум чувствувал дека доаѓа момент кога мора да се убие приказната за да не се протегне кон бесконечност, исто така верувам и дека раскажувањето е обид да се досегне идеалот на „тоталниот“ роман. Романот со кој отидов најдалеку во таа смисла е Војна на световите, без сомнеж.

Во Мајта и во Војна на крајот на светот рековте дека сте сакале да се потпрете на целосно знаење на вистината. Можете ли да објасните?

За да напишам нешто, секогаш морам да почнам од конкретната реалност. Не знам дали тоа е така за сите романсиери, но мене секогаш ми е потребна трабмолината на реалноста. Токму затоа истражувам и ги посетувам местата каде што се случува акцијата, а не за едноставно да ја репродуцирам реалноста. Знам дека тоа е невозможно. Дури и да сакам, резултатот не би бил воопшто добар, би бил нешто сосема различно.

На крајот на Мајта, нараторот ни кажува дека главниот лик, сега сопственик на бар, има проблеми со паметењето на настаните кои се толку важни за нараторот. Дали тоа навистина се има случено? Дали човекот навистина постои?

Да, постои, иако не е точно она што книгата го направи од него. Јас променив и додадов многу. Но, во најголем дел, ликот одговара на некој кој еднаш беше троцкистички милитант и неколку пати беше затворан. Идејата ја добив во последното поглавје кога зборував со него и без изненаден што открив дека она што го сметав за најважно време во неговиот живот за него станало секундарно – авантурата покрај сè друго во неговиот исполнет живот. Навистина бев затечен кога за време на нашиот разговор сфатив дека за неговата афера знаев многу повеќе отколку самиот тој. Тој имаше заборавено некои факти и имаше работи за кои никогаш не слушнал. Мислам дека последното поглавје е најважно бидејќи ја менува смислата на целата книга.

Кажете ни за Педро Камачо во Тетка Хулија и пишувачот кој пишува серии за радио и почнува да ги меша сопствените заплети.

Педро Камачо никогаш не постоел. Кога почнав да работам во радио во раните педесетти и познавав еден човек кој пишуваше радио серии за Централното радио на Лима. Тој беше вистински лик кој функционираше како еден вид пишувачка машина: пишуваше безброј епизоди со невидена леснотија, ретко наоѓајќи време да го препрочита она што го напишал. Јас бев апсолутно фасциниран од него, можеби затоа што беше првиот професионален писател што го имав запознаено. Но,она што навистина ме восхити беше големиот свет кој ми изгледаше дека од него бега како магла; и јас станав целосно воодушевен кога почна да го прави она што Педро Камачо го прави во книгата. Еден ден, приказните што ги пишуваше почнаа да се преклопуваат и да стануваат измешани и радиостаницата добиваше писма од публиката која јавуваше одредени недоследности, како тоа дека ликовите патуваат од една приказна во друга. Тоа ми ја даде идејата за Тетка Хулија и пушувачот. Но, очигледно, ликот во романот минува низ многу трансформации; тој беше малку сличен на својот модел, кој никогаш не полуде. Мислам дека ја напушти станицата, зема одмор… Крајот беше многу помалку драматичен отколку во романот.

Има ли некој вид метајазик во романот во смисла на тоа дека Варгитас, кој е моделиран според Вас, живее толку фарсичен живот како животите на ликовите од сериите на Камачо?

Тоа е приближно точно. Кога го пишував Тетка Хулија, мислев дека ќе ја раскажувам само приказната на Педро Камачо. Веќе бев длабоко во приказната кога сфатив дека се претвора во умствена игра и дека престанува да биде уверлива. И, како што веќе реков, имам некој вид манија кон реализмот. Па, како контрапункт на апсурдноста на приказната на Педро Камачо, решив да креирам друг пореалистичен заплет кој ќе го засидри романот во реалноста. И, бидејќи во тоа време и самиот живеев во сапуница – мојот прв брак – ја вклучив таа полична приказна и ја искомбинирав со другата, во надеж дека ќе поставам спротивност меѓу светот на фантазијата и оној кој е речиси документарен. Во обидот да го постигнам ова, сфатив дека беше невозможно тоа да се направи додека пишувам фикционално дело, во него секогаш протекува млаз реалност, спротивно од волјата на авторот. Личната приказна стана делирична како и другата. Јазикот самиот по себе е способен за трансформирање на реалноста. Па, приказната за Варгитас има биографски елементи во себе, кои заразно беа длабински променети.

Во неколку текстови од минатата година, имате одредени тврдења кои изгледаат многу песимистички. Во 1982 година, на пример, имате напишано: „Книжевноста е многу поважна од политиката. Писателите треба да се замешаат во политиката само во смисла на тоа да ѝ се спротистават на нејзините опасни шеми и да ги стават на нивното место“. Не е ли тоа песимистичка визија на тоа колку политиката може да донесе напредок?

Не. Мислев дека книжевноста е многу поповрзана со трајноста од политиката, зашто писателот не може да им даде подеднаква важност на политиката и на книжевноста, а да не потфрли како писател или како политичар. Мора да запомниме дека политичката акција е повеќе ефемерна, додека литературата е наменета да трае. Не пишувате книга за денеска; за едно дело да изврши влијание врз иднината, времето мора да ја одигра својата улога, што ретко или никогаш не е случај со политичките акции. Како и да е, дури и кога го кажувам ова, не престанувам да судам за политичката клима или да упатувам на она себеси и на она што го пишувам и што го правам. Сметам дека еден писател не може да ја избегне политичката инволвираност, особено во земји како мојата каде што проблемите се тешки, а економско-социјалната ситуација често има драматични аспекти. Многу е важно писателот да дејствува на еден или на друг начин, да понуди критика, идеи, да ја користи сопствената имагинација за да придонесе за решавање на некој проблем. Мислам дека е суштинско писателите да ја покажат – бидејќи како сите уметници, тие ова го чувствуваат повеќе од кои и да е друг – важноста на слободата за општеството како и на индивидуата. Правдата, која сите ја сакаме во свои раце, никогаш не треба да се оддели од слободата и никогаш не смееме да ја прифатиме идејата дека слободата во одредено време треба да биде жртвувана во има на социјалната правда или во име на националната сигурност, како што би сакале тоталитаристите од екстремната левица и реакционерите од екстремната десница. Писателите го знаат ова бидејќи секој ден го чувствуваат степенот на слободата кој е неопходен за креација, па и за самиот живот. Писателите треба да ја бранат сопствената слобода како неопходна потреба, како фер плата или право на работа.

Но, јас ја цитирав Вашата изјава поради нејзиниот песимистички поглед на она што политиката го може. Треба ли / можат ли писателите да се ограничат на јавно искажување на нивното несогласување?

Мислам дека е важно писателите да учествуваат, да донесуваат судови и да интервенираат, но исто така и да не дозволуваат политиката да изврши инвазија и да ја уништи сферата на книжевноста, креативниот домен на писателот. Кога ќе се случи, тоа го убива писателот, правејќи го ништо друго освен пропагандер. Затоа, особено важно е тој да стави граници на неговите политички активности без да се откажува или да се оградува од неговата должност јавно да го каже своето мислење.

Како тоа писателот кој отсекогаш покажуваше голема недоверба кон политиката стана кандидат за претседател на Перу на изборите во 1990 година?

Понекогаш земјата може да се најде во итна состојба, во војна, на пример, кога нема алтернатива. Ситуацијата во Перу денес е катастрофална. Економијата е срушена. Инфлацијата достигна рекордни висини. Во првите 10 месеци на 1989 година популацијата загуби половина од куповната моќ. Политичкото насилство стана екстремно. Парадоксално, во средината на овие огромни кризи, се појавија можности за правење големи промени кон демократија и економска слобода. Можеме одново да го обмислиме колективизмот, социјалистички државен модел кој бил користен во Перу од 1968 година. Не треба да ја пропуштиме можноста да го повратиме она за што сме се бореле последните години: либерални реформи и креација на вистинска пазарна економија. Да не го спомнувам обновувањето на политичката култура во Перу одговорна за кризите кои ја уништуваат земјата. Сите овие причини направија да ја надминам секоја резервираност што ја имав и да си дозволам инволвираност во политичка битка – по сè изгледа многу наивна илузија.

Што мислите, кој е Вашиот најголем квалитет, а кој најголемиот недостаток како писател?

Сметам дека мојот најголем квалитет е мојата истрајност: способен сум да работам екстремно напорно и да извлечам од себеси многу повеќе отколку што сум мислел дека е можно. Мој најголем недостаток, сметам дека е моето немање самодоверба, кое многу ме измачува. Ми требаат три до четири години да напишам роман – и голем дел од тоа време го минувам сомневајќи се во себеси. И тоа со текот на времето не се подобрува, напротив, мислам дека станувам посамокритичен и имам сè помалку самодоверба. Можеби токму затоа не сум суетен: мојата свест е многу јака. Но, знам дека ќе пишувам до последниот ден од мојот живот. Пишувањето е во мојата природа. Јас го живеам мојот живот според мојата работа. Ако не пишував, со сигурност ќе си го разнесев мозокот. Сакам да напишам уште многу книги и тоа добри. Одбивам да признаам дека можеби моите најдобри години се зад мене и тоа нема да го признаам дури и да се соочам со докази.

Зошто пишувате?

Пишувам затоа што сум несреќен. Пишувам затоа што тоа е начин за борба против несреќноста.

[1] Во 1987 година, голема група незадоволни селани под водство на месијанскиот свештеник Антонио Масиел го окупирале градот Канудос во бразилската држава Сертоа. Под водство на Масиел, кој бил познат и како „Советникот“, тие го прогласиле селото за независна држава. Востанието конечно беше задушено од експедиција на чело со бразилскиот министер за војна, по неколку други полициски и воени напори.

Извор: The Paris Review