Илија Ѓуровиќ: Длабоко сме осамени сред вревата на светот

Како голема љубителка на бит-генерацијата и на латиноамериканската книжевност, во романот „Сампас“ на младиот црногорски автор Илија Ѓуровиќ наидов на еден целосно оригинален спој на овие два сензибилитета. Така, овој единствен роман полн младост-лудост-луцидност самиот ми се наметнуваше и ми се враќаше во раце да го читам и препрочитувам со недели. Напишан е како една реченица, што овозможува сам да си го одредиш ритамот на читање и во исто време да го угосласиш со ритамот на текстот и текот на приказната.

„Сампас“ навистина ме восхити, па ова интервју е и негово претставување, и претставување на неговиот автор, со надеж дека во некои блиски времиња ќе можеме да го читаме и на македонски.

Имаш книжевно образование, писател си по вокација. Од кога знаеше дека книжевноста е твој фах? И како низ годините се менуваше твојот однос со неа?

Во формалното образование не отидов предалеку, секако не до „книжевник“. Од мал бев опседнат со музика, се држев за музичкото училиште и музиката како спас од неразбирањето на себеси и на светот и тоа траеше сè до почетокот на средното училиште (повторно музичко), кога во првата лектира таа година ја прочитав првата реченица од првата книга на „Семејниот циклус“ на Данило Киш. Тоа беше книгата „Рани јадови“ и реченицата која и денес ја знам на памет: „На есен, кога ќе почнат ветровите, лисјето од дивите костени паѓаат стрмоглаво, со петелката надолу“*[1]. Во тој момент во животот ми недостасуваше нешто, а не знаев што, така што се чувствував како тоа да е книгата на Киш, а потоа и целата негова книжевност како да дојде лично мене да ми го спаси животот. Од тогаш веќе не прочитав ниту една училишна лектира, следев некои други линии на влијание и главно го запоставив училиштето. Мислам дека веќе следниот ден по „Рани јадови“ почнав да го пишувам првиот расказ, а потоа првата песна и оттогаш немам престанато. Тоа силно влијаеше на мене, во секоја смисла. Се запишував на факултети и веднаш ги напуштав, па ниту еден не завршив. Ми беше бесмислено да се занимавам со што било друго освен со моето истражување на светот и на книжевноста, што подоцна секако „ќе си го земе долгот“. А односот кон сето тоа се менуваше многу радикално. Книжевноста некогаш ми беше бегство од светот, па начин да се најдам и да го сфатам светот, а како што животот станува сè покомплициран, стана и оружје за самоодбрана од срањата што светот од сите страни ги плиска по сите нас. Да го нема пишувањето во сите можни форми, би бил целосно неспособен за живот. И не се гордеам со тоа.

Влегувањето во најтесниот круг за избор на Ниновата награда за 2021 година со твојот прв роман „Сампас“ го сврте вниманието на јавноста и кон романот и кон тебе. Колку ти е важно да зборуваш за темите што ти значат и надвор од книжевниот медиум?

Важно ми е да го користам јазикот во сите достапни полиња. За мене јазикот секако секогаш функционира во одреден ритам, така што понекогаш можам да почувствувам подеднакво и задоволство, и возбуда, и бес додека пишувам авторски текст за некој весник, како и додека пишувам проза или поезија. Мислам дека јазикот е неверојатно моќна алатка, но и моќно оружје, па кога веќе работам во и со јазикот, би сметал дека е пропуштена можност да не го испробам и на текстови кои нема нужно да завршат на страниците од некоја книга. Исто така, театарот во моите „рани јадови“ играше важна улога, па за одредени теми, фрустрации и опсесии изразот или излезот го наоѓам во драмските форми.

Поезијата дише и издишува од секој ред на „Сампас“, што му дава неодолив шарм и го портретира нараторот како лирски субјект кој се препушта на брановите на неговото време додека со двоглед е загледан во широчината и длабочината на глетките околу него и доживувањата во него. Во која фаза од пишувањето насети дека треба да се препуштиш на поетското сетило да те води?

Тоа беше јасно од почетокот. „Сампас“ навистина настануваше онака како што настанува подолга песна, без голема умисла и планови. Би излажал ако би кажал дека знам како се прави тоа или дека би можел да го повторам. Имав среќа тој импулс кој во „нормални“ околности од моето пишување би завршил со песна, да води понатаму, не знаејќи каде ќе оди и колку долго. Бев подготвен целата работа да запре, без моја контрола, кога било. Ама сепак, „со учество на трудот и чудото“ (Д.К.) приказната продолжуваше и стигна до точката на која имаше смисла и да заврши. Пред „Сампас“ долго немав пишувано проза, се занимавав исклучиво со поезија, па и не ме изненади тоа што за мене единствен начин на пишување подолга проза беше влевањето на сè поетско што тие години ме опседнуваше.

Во оваа твоја „поема на патувањето“ видливо е влијанието на американските битници, но уште повеќе на латиноамериканската книжевност и култура. Плус, eres Bolañista 😊, а за Болањо патувањето/талкањето/селењето додека си млад е живеење на слободата со полни гради. Исто што и твојот сампас? 

Да, влијанието на латиноамериканската книжевност е најочигледно. Мислам дека тоа, меѓу другото, е последица на богатиот избор на преводи на старите југословенски издавачи. Во времето на повоената „транзиција“, кога ја откривав книжевноста и кога издавачите беа многу послаби, а преведувачките избори сиромашни, богатството на југословенската книжевна продукција беше спасоносно. Можеби оттука е и моето нурнување во латиноамериканските писатели, кое подоцна продолжи. А влијанието на Болањо дојде исто така подоцна. Не е толку влијание, колку што е восхит пред можностите на романот и на поезијата во романот. Исто така, „болањовската“ идеја за слободата ми е блиска. За мене тоа не е еднострана слобода, идеја за некаква апсолутна среќа која се постигнува со бегство, со заминување или едноставно со лутање. Мислам дека како современи битија сме длабоко осамени сред вревата на светот што постојано нè потсеќа на нас самите, на нашиот успех или неуспех, на нашата слика во светот. Поради тоа изместувањето има смисла, пред сè како освојување на самотијата, состојба од која може да се случи средба и како потсетник дека сме изгубени во светот и дека со таа изгубеност треба да живееме. Љубовта е еден од просторите за спас од таа изгубеност. Дури кога ќе си признаеме себеси дека сме изгубени, има шанси да ја запознаеме љубовта. А тоа чудо, на крајот, веројатно сите го бараме.

„Педро Парамо“. Реченицата од овој роман „Таму, каде што воздухот им менува боја на работите“[2] како мото стои на почетокот на „Сампас“, а низ романот освен Сусана Сан Хуан и Педро Парамо оживеани како коктели на плажа, се појавуваат и „духовите“ на предците, тие приказни без кои е невозможно да се разбере сегашноста. Кои се најстрашните духови од минатото на овие наши постјугословенски простори кои уште живеат меѓу нас и не ни даваат мир? 

Многу се. Нашето минато е густо населено. Работите кои на некои други простори се случувале во друг временски распон, кај нас се оддалечени само неколку генерации. Како писател ме интригира идејата на споделената траума. Тоа што овие одговори ги чукам од мојата соба во Берлин, од релативно „слободниот“ свет, не значи дека сум ослободен од искуствата на генерациите што ми претходеле во просторот во кој сум се родил и во кој сум формиран, повторно, од туѓите трауми на оние кои во себе ги впиле туѓите трауми и сето тоа стана наше, заедничко и болно потиснато, збиено во нас. Некои од длабоките трауми, пред сè траумата од смртта и од семејните односи, се кријат зад секое ќоше. Баш како кај Хуан Рулфо, духовите не мируваат, никој никогаш не поминува неказнето.

Иселен си од родната земја, живееш во европски град, исто како нараторот во романот. Во колкава мера „Сампас“ содржи автобиографски елементи и каков е твојот однос кон нив додека пишуваш?

Одамна престанав да размислувам што е автобиографско, а што не е, во чие било пишување. Не ми се допаѓа што работите почнуваат да стануваат официјални во таа смисла, па полека се прифаќа и жанровската ознака „автофикција“, што веројатно би требало да послужи како некоја попаметна верзија на она холивудското „based on a true story“. Верувам дека е невозможно да се пишува без удел на „автобиографијата“, но не нужно како приказни за себе. Фактот дека утрово, пред да ги напишам овие одговори, седев во еден амфитеатар во парк, на сонце и го читав Зебалд, додека недалеку од мене еден француски пар медитираше, а еден берлински клошар „готвеше“ хероин и си го вбризга во вена, а потоа потона во медитација многу подлабока од онаа на францускиот пар, значи дека таа слика во секој момент може да се појави во тоа што го пишувам, како што токму сега без план и најава се појавува во овој одговор, а сепак никој освен мене не знае дали тоа навистина ми се случило. За мене „автобиографијата“ во пишувањето е пред сè тоа – неконтролирано влијание на светот на оној кој пишува и кој се обидува да воспостави контрола. Веројатно тоа е покомпликуваниот начин да се каже „живот“.

А каков е твојот однос кон современиците што пишуваат? Има ли современи писател(к)ите кои со уживање ги читаш и дела кои со задоволство би ги препорачал?

Тоа е едно од прашањата пред кои секогаш се збунувам и се претворам во жабецот што го наговараат и на другите да им покаже дека знае да пее. Во моментот кога ќе ме прашаат да препорачам книга или филм или едноставно да ги набројам моите омилени автори, нагло затупавувам и се чувствувам како никогаш во животот да не сум прочитал ни буква. Сè што можам да направам во овој момент, за да не бидам непристоен и да го прескокнам прашањето, е да ги набројам книгите што ми се во ранецот, покрај креветот и околу столот додека го пишувам ова. Тоа се, по овој редослед: „Austerlitz“ W.G. Sebald, „Last Evenings on Earth“ Roberto Bolanjo, „Near to the Wild Heart“ Clarice Lispector, „Moby Dick“ Herman Mevillle и „The Alexandria Quartet“ Lawrence Durrel. Да не си помисли некој дека сето тоа го читам паралелно, едноставно, тоа е купот што ова лето го исчитувам во налети.

Оваа година „Сампас“ беше номиниран за Наградата за литература на Европската Унија, која е вистински ветер во грб за младите писатели кои сакаат од писателството да направат своја професија. Дали тебе ти успева тоа – да живееш само од своето пишување?

Главната награда, за жал, не ја добив, бидејќи тоа „животот од пишување“ ќе го направеше многу полесен, ама бев номиниран, што исто така е некој вид „светлина“ насочена кон мојата книга. Сè уште немам почувствувано некои посебни бенефити од номинацијата, ама свесен сум дека книгите имаат свој ритам и свое време, па некои работи можат да се случат во иднина, одненадеж, а може и никогаш да не се случат. Се обидувам да не обрнувам внимание на тоа. А од пишувањето живеам поради тоа што пишувам и на други полиња, како што веќе споменав. Благодарение на авторските текстови за неколку медиуми во Црна Гора и во Берлин, повремената работа во театар и на филм, успевам веќе некое време да „живеам од пишувањето“. Но јас и порано живеев од пишувањето, дури и кога морав да работам некои други работи за да преживеам. Се трудам да не дозволам некој или нешто да ме убеди дека пишувањето е „хоби“ доколку не живееш од него. Или пишуваш, или не пишуваш, тоа е сè.

Дали досега некој наш издавач има изразено интерес да го објави „Сампас“ на македонски? Одвај чекам да видам како ќе гласи преводот на насловот на романот, затоа што кај нас концептот на „сампас“ како слободно пасење на стока – не постои 😊.

Преведувачот би го поштедил барем од маката околу насловот, затоа што досега во започнатите преводи „Сампас“ се задржа во насловот на книгата. Мислам дека тоа е добро решение, затоа што зборот „сампас“ исто така им е непознат на повеќето говорители на оригиналот, па ми се допаѓа идејата и преводот да почне со еден непознат збор, фонетски возбудлив, за кој е потребно дополнително објаснување. А понуда од Македонија сè уште нема стигнато. Во една пригода поминав преубав месец на лето на книжевна резиденција од „Reading Balkans “во Скопје, па доколку се случи превод еден ден, се гледаме повторно во Дебар Маало.

За крај, на што работиш во моментов?

Во моментов, со големо задоволство, на ништо. Имам подготвен ракопис поезија кој чека на техничка обработка на текстот, па да оди во печат, се надевам до крајот на годината. Повремено наидуваат бранови на пишување на еден прозен текст кој можеби еден ден може да стане роман, а исто така може и да овене во компјутер и да не стане ништо. До крајот на годината ме чека работа на едно сценарио кое ќе се снима следната година. Но во меѓувреме, навистина, се обидувам да не работам ништо. Читам, гледам, пишувам авторски текстови за весниците од кои добивам пари за да можам да продолжам да читам, гледам. Летото трае. Тоа е сè.

Ако сакате интервјуто да го читате во оригинал – ТУКА

Насловна фотографија: Мирко Радоњиќ

[1] Од македонскиот превод: Киш, Данило. 2021. Рани јадови. Скопје: Прозарт. Превод од српски јазик: Дејан Трајкоски.

[2] Од македонскиот превод: Рулфо, Хуан. 2015. Педро Парамо. Скопје: Арс Ламина – публикации. Превод од шпански јазик: Марија Ристовска