Божественото насилство и глобалниот капитализам (Тончи Валентиќ)

Да не правиме ништо понекогаш претставува најнасилното нешто што можеме да го направиме
– Славој Жижек

Проблемот на насилството веројатно никогаш не бил толку присутен во јавната сфера колку што е денес кога сме на почетокот на дваесет и првиот век, соочени со сè почести вистински и лажни терористички закани, со насилство на улиците во растечките мегалополиси, но и со репресивни етатистички механизми што ги остваруваат најцрните ноќни мори од сеприсутниот надзор на секоја слободна педа од јавниот простор. Накратко, насилството стана составен дел од нашиот секојдневен живот, при што особено нè погодува фактот дека неговите мотиви и примери многу често се чинат несфатливи. И покрај тоа, за насилството никогаш не се пишувало понекомплетно отколку што се пишува денес, ако ја занемариме медиумската врева што се создава дури и околу неговите помалку важни и споредни манифестации. Се чини дека проблемот на насилството стана исклучиво медиумски феномен, а неговата теориска артикулација денес (со чесни исклучоци) речиси исклучиво се сведува на емпириски социолошки студии и политолошки анализи што сепак не се во состојба во целост да го опфатат овој феномен и да дадат некој подлабок, посупстанцијален увид.

Во овој есеј сакам да укажам на некои импликации на рецентното теоретско проблематизирање на насилството и на некои можни пристапи на таа тематика. Најнапред, ќе се фокусирам на неодамна објавената книга на Славој Жижек За насилството што на провокативен начин ја исполнува таа празнина, правејќи го тоа на најдобар можен начин: како и повеќето негови книги, и оваа е полна со дигресии, неконзистентни заклучоци, политички некоректни ставови и контингентни анализи, што во овој случај треба да се смета за позитивна, а не за негативна карактеристика. Имено, токму таквата отворена структура (во таа книга во облик на музичка композиција поделена на шест ставки) доведува до неговите кaрактеристични брилијантни интуитивни увиди и до јасно артикулирани теориски и политички ангажирани позиции, со тоа издвојувајќи го од купот теоретичари кои по инерција произведуваат научни трудови во кои, освен прописно проучената литература и сувопарните заклучоци, не се наоѓа ништо што би ја размрдало блажената самодоволност на глобализираната академска заедница. Затоа Жижек и во ова дело апстрактните теориски идеи ги толкува користејќи референции од подрачјето на популарната култура, па за анализата на насилството подеднакво се релевантни и Хегел и карикатурите на пророкот Мухамед, постполитичката биополитика и насилството во париските предградија, стравот од Другиот и рецентната филмска продукција, како и либералниот комунизам и опустошениот Њу Орлеанс по ураганот Кетрин.

Книгата на Жижек претставува обид за развивање на теоријата на политичкото насилство, којашто авторот поради исклучителната сложеност на темата не успева целосно да ја артикулира, но затоа нуди исклучително релевантни и артикулирани примери за односот меѓу насилството и политиката во денешниот свет. Една од најважните тези на кои почива целото дело се наоѓа на самиот почеток на книгата и несомнено ќе предизвика најмногу коментари и критики меѓу либералните теоретичари: тоа е тезата за „тројното насилство“ без кое, смета Жижек, денес е невозможно навистина да се сфати далекусежното влијание на насилството во современиот свет. За Жижек „субјективното“ насилство, што го сочинуваат препознатливи и видливи актери (како терористи, убијци, војни итн.) претставува само врв на сантата мраз што ја сочинуваат и „симболичкото“ и „системското“ насилство: првото е помалку видливо и е отелотворено во јазикот и во неговите облици, додека другото претставува најопасна и најподла варијанта на насилство затоа што се однесува на катастрофалните последици од функционирањето на нашите економски и политички системи. Многу е потешка борбата против насилството на системот (каков што е, на пример, либералниот капитализам што претставува современ облик на идеолошки фундаментализам) отколку против тероризмот, па анализата на Жижек во голема мера се фокусира токму на тој сегмент на кој му пристапува од философска и од психоаналитичка позиција.

Проблемот со таквото „објективно“ (симболичко и системско) насилство се наоѓа во неговата невидливост, во тоа што не може да се прикаже и да се манипулира медиумски со него, ниту може да се анализира со вообичаената методологија на емпириските науки. Тука пристапот навистина мора да биде психоаналитички и феноменолошки, насочен кон разоткривање на неговите најдлабоки корени што се наоѓаат во сферата на симболичкото. Дополнителен проблем со насилството, што исто така често им се провлекува на повеќето теоретичари, се наоѓа во фактот што тоа во себе не мора секогаш да содржи некој профан пример што се темели на рационална желба. Најдобар пример за тоа е студијата на Бенјамин за митското и божественото насилство со која Жижек ја завршува книгата и која ни по толку децении откога е напишана, ни малку не губи од својата сила и од луцидноста на воведот. Имено, насилството е многу сложен феномен при чијашто анализа никако не би требало да се изумат три работи: прво, насилството е најнапред „структурален“ проблем, „објективна“ карактеристика на современите капиталистички општества. Второ, структуралното (во поширока смисла објективното) насилство не се наоѓа во јавната сфера, туку во самото средиште на капитализмот како негова темелна карактеристика (овој став во насока на марксистичките анализи на државата го застапува Етјен Балибар, од кој Жижек ја презема теориската артикулација на тој феномен). И трето, можеби и најважно, насилството не мора секогаш да означува активност или некое дејство: тоа исто така може да се темели на пасивноста, на што Жижек ќе ги посвети последните страници на оваа книга.

Субјективното насилство Жижек го смета за субјективна маска, затоа што тој медиумски видлив тип насилство (самоубиствени бомбашки напади, демонстрации, терористички напади, герилско војување и сл.) нè спречува да го воочиме вистинското, објективно насилство во светот, при што нашата улога веќе не е пасивно и недолжно набљудување на стравотиите, туку активно и наметнато учествување во нив (најчесто на несвесен начин). Таквото константно превидување на објективното, т.е. на системското насилство укажува на тоа дека денешните тоталитарни и мултукултурни западни либерални општества (толеранцијата тука се сфаќа како идеолошка категорија) го воочуваат единствено физички видливото насилство, при што секој критички аргумент, на пример, против тезата за монополот на демократските држави за легитимизирање на насилството, автоматски го отфрла и го исклучува од сферата на јавните дискусии и од подрачјето на комуникација (за тоа Жижек има пишувано безброј пати, укажувајќи на Denkverbot, односно на забраната за застапување, па дури и за замислување каков било друг општествено-политички систем освен либерално-капиталистичкиот). Затоа, тезата за насилството што се наоѓа во самото „срце на темнината“ на современата демократија, за повеќето академски личности и понатаму ќе остане предмет на жестоки критики, како што досега беше случај со тезите сродни на оние на Жижек, како оние за нужноста од воскреснување на фигурата на Ленин како современ „херој“ во борбата против новиот глобален империјализам. Жижек не мора посебно да го образложува ставот дека секоја држава се темели на насилство (иако тоа го прави со референциите на Бенјамин, Шмит или Арент): доволно е да се посегне по Стариот завет или по кој било друг фундаментален историски текст за тезата во целост да се потврди и да се расветли, што тој делумно го прави говорејќи за современите импликации на палестинско-еврејскиот конфликт (притоа предложувајќи и многу интересно решение за Ерусалим).

Позицијата на авторот тука е сосема јасна: теророт со кој се спроведува субјективното насилство, како и нашето сочувство со жртвите, во крајна линија, служи како мамка, односно како превез со кој се прикрива вистинското насилство и со кој треба да бидеме спречени да посветиме внимание на него. Четирите теоретски задачи што можат да се прочитаат во оваа книга и што Жижек сака да ги преземе за да укаже на опасноста на удобната и пасивна позиција што нè спречува критички да мислиме, се состојат од следниве барања: да се покаже дека „структуралното“ насилство е сместено во самото средиште на глобалниот капитализам, да се деконструира медиумската слика за злосторниците, тероризмот и хуманитарните кризи (кои, исто како и добротворните организации и друштва за човекови права не се ништо друго туку маски зад кои се крие бескрупулозната економска експлоатација, односно идеологијата на воената интервенција што им служи на економско-политичките интереси, спречувајќи ја секоја радикална општествено-политичка трансформација), потоа да се откријат вистинските причини за терористичките напади низ целиот свет и, на крај, да се укаже на фактот дека и расизмот и стравот од Другиот се наоѓаат во срцето на либералните и толерантни општества на Западот што се опседнати со политичка коректност. Така, насилството што го врши агресорот, на парадоксален начин е подобро од добротворните организации, бидејќи тоа за разлика од нив не се крие и веднаш го покажува своето лице. Нападот на Жижек на либералите, на деконструктивистите и мултикултуралистите доаѓа од сите подрачја: тој подеднакво се темели на филмскиот домен (со примерите на Догвил [2003] и Село [2004]), на теориската литература (Хегел, Бенјамин и Балибар), како и на медиумските феномени („Војната против теророт“ во Ирак и опсценото американско подземје како симболички темел на мачењето што го спроведуваат американските војници). Кога станува збор за примерите на насилство и терор, би требало повеќе да се фокусираме на навидум „бесмислените“ и „ирационални“ изливи на гнев (како оние во Париз пред неколку години) во кои се искажува омразата кон Другиот која е, ни малку парадоксално, целосно во склад со постполитичкиот мултикултурен универзум на толерирање на различноста.

Логиката на капитализмот во толкава мера е тоталитарна што ја спречува секоја можност за вистински радикални промени. Кога станува збор за аргументите против „големите“ политички интервенции што целат кон глобална трансформација, во дискусијата речиси по правило неизбежно се наведуваат катастрофалните искуства од дваесеттиот век кои зад себе, како ангели на историјата, оставиле стравични рушевини и со тоа секој разговор за насилството скршнува во три насоки. Иако Жижек во својата книга не ги спомнува експлицитно, тие насоки се видливи во аргументацијата што ја користи. Станува збор за сфаќањата на насилството на Хабермас, Адорно-Хоркхајмер и Балибар: за првиот насилството во деветнаесеттиот век (најмногу тоталитарното насилство) е резултат на недовршеноста на просветителскиот проект што тој во основа го смета за позитивен еманципаторски процес; за парот Хоркхајмер-Адорно (каде што денес би можеле да го вброиме и Агамбен) насилството е производ на самото Просветителство, а за Балибар (чии тези Жижек на големо ги усвојува) насилството претставува с’рж на модернитетот што подеднакво го отворил прозорецот како за слободата, така и за опасноста. Попрецизно кажано, за Балибар „ултраобјективното“ или „системско насилство“ е составен дел од општествените услови на глобалниот капитализам и го вклучува „автоматското“ создавање издвоени и заменливи поединци налик на бездомници и невработени“, додека „ултрасубјективното“ насилство се однесува на „новонастанатите етнички и/или религиски (на кратко: расистички) фундаментализми“.

Балибар критички се поставува кон хегеловско-марксистичкото сфаќање на „преобразбата“ на насилството во инструмент на историскиот ум, сила што создава нова општествена формација, сметајќи дека катастрофалната грешка на марксизмот (видлива и во денешната расправа) се состои токму во тоа што не бил во состојба да го промислува оној вид насилство што не може да се интегрира во приказната за историскиот напредок. Своевидно „чистење“ на ваквиот аргументациски склоп се случи дури во делото на Хана Арент (посебно во епиномниот есеј „За насилството“) во кој јасно се разликува политичката моќ и целото искажување на моќта на општественото насилство. Од клучно значење тука е токму врската меѓу насилството и револуцијата, тема што Жижек во книгата неколку пати ја отвора (говорејќи за јакобинците, за Робеспјер и за француската револуција), но не ѝ посветува доволно простор. Имено, доколку насилството сè до неодамна се сметаше за клучно во остварувањето на целите на револуциите (теза што ја застапува Арент и со која е многу лесно да се сложиме), тогаш се поставува прашањето во која мера неговите денешни облици (на пример, тероризмот) мора да се сфати анализирајќи ги пред сè идеолошките облици што се употребени за тоа да се оправда. Ако во марксистичките термини насилството, пред сè, е промислувано како средство за постигнување на праведното (односно комуниситчкото) општество, тогаш тоа истовремено е и знак што укажува на „автентичноста“ на кој било револуционерен проект, како што тоа на едно место со трошка иронија го кажува Фредерик Џејмсон. Затоа, суспензијата на насилството значи откажување од политичката трансформација на проектот, а неговото прифаќање е суспензија на етичкото. Ова парцијално враќање кон марксизмот никако не е само реторички гест: корените на теориската анализа на насилството се наоѓаат токму во идеолошката димензија на марксизмот што станал темел на секоја идна теорија на политичкото насилство. Жижек во книгата не се занимава со ова прашање, го прескокнува овој идеолошки трансфер за директно да се врати на Бенјамин и на неговото сфаќање на силата, онака како што е изложено во „Тези за философијата на историјата“ и во „Критика на насилството“.

Не е случајно што Жижек на крајот на книгата екстензивно се потпира на Бенјамин. Упатувањето на „божественото насилство“ говори за „херојското признавање на сувереното одлучување“; тоа би требало да биде сфатено, смета Жижек, пред сè како катаклизмично, катарсично насилство на суверенитетот што делува на етички начин и во целост е спротиставено на ставот што наидува на повлекување од светот на (етичкото) дејствување во свет на пасивност. Затоа и завршната реченица на оваа книга („Да не правиме ништо понекогаш претставува најнасилното нешто што можеме да го направиме“) мора да се сфати токму во таа насока. Жижек тука од една страна ја заговара пасивноста на Бартеби („Подобро да не се мешам“), а од друга страна полага надежи во некој вид „божествено насилство“ што би претставувало единствен автентичен гест, единствен вистински Настан во насока на онаа позната реченица на Хајдегер дека нас „уште само еден Бог може да нè спаси“. Или, кажано со зборовите на Бадиу, тоа значи дека „митското насилство му припаѓа на поредокот на Битието, а божественото насилство на поредокот на Настанот“: не постојат „објективни“ критериуми што би ни овозможиле да го препознаеме некој чин на насилство како божествен; „оној чин што на надворешниот набљудувач му се чини дури како обичен насилен чин, всушност, може да биде божествен за оние што учествуваат во него – не постои голем Друг кој би гарантирал за неговиот божествен карактер; ризикот на неговите толкувања и сфаќањето како божествено во целост е на грб на субјектот“.

Тука Жижек е целосно јасен: „субјективното насилство се доживува наспроти нултата точка на не-насилството како нарушување на ’нормалната’ мирна состојба на нештата. Објективното насилство, меѓутоа, е токму она насилство што го поддржува овој ’нормален’ поредок на нештата“. Значи ли тоа дека повикот да бидеме пасивни и „да не правиме ништо“, впрочем можеме да го сфатиме во смисла на тоа дека „отпорот значи предавање“? Како што беше речено, проблемот со насилството е токму во тоа што не станува збор само за чиста „сила“ или за некаков видлив чин на бруталност: книгата на Жижек е аналитичко, провокативно и философски инспирирачко четиво затоа што длабински го набљудува насилството во широката палета на неговите отелотворувања, во оној регистар, што за обичниот академски емпириски набљудувач или за медиумскиот аналитичар секогаш останува скриен. Насилството укажува на еден многу подлабок, онтолошки судбоносен проблем: може ли да се изнајде таков облик на субјективност што ќе се заснова на вистинско револуционерно насилство, наспроти неавтентичното, ексцесно и нелегитимно насилство што го спроведува државата? Секако, како што е познато, сонот за револуција без насилство е како сон за „револуција без револуција“, а Робеспјер, меѓу првите на најбрутален начин го сфатил тоа.

Тогаш, не се состои ли вистинскиот револуционерен (и автентичен) гест токму во „бесмисленото“, ирационално и нефункционално насилство блиско до она за што говори Бенјамин, насилство што не се темели на никакви утилитарни или идеолошки рамки и причини, насилство чиј придвижувач засекогаш останува невидлив? Ако се вратиме на ниво на светот, прашањето што тука имплицитно се поставува е многу често во опусот на Жижек и најчесто има еднозначен одговор: треба ли само да се реформира светот (општествено-политичко-економскиот систем) или треба радикално да се преобрази? Може ли да се поткопува однатре или потребно е во целост да се напушти и да се инсистира на радикална и драматична преобразба? Рефлексиите на Жижек за Ленин и св. Павле на суптилен и понедиректен начин продолжуваат и во оваа книга во која постојано се тврди дека „радикалната демократија“ и понатаму не е доволно „радикална“ затоа што продолжува да ја игра играта на либералниот капитализам. Современата левица на различни начини реагира на хегемонијата на глобалниот капитализам и на либерaлните демократии како негови политички протези: таа може и понатаму да се бори за промени во постоечкиот систем (на пр. социјалдемократскиот Трет пат) или, пак, може да не прави ништо и да го чека „божественото насилство“ што со праведнички гнев (но без етички систем во позадина) ќе ги разори темелите на неправедниот свет. Веќе споменатиот парадокс претставува камен на злото на бројните критичари на Жижек кои, освен за неконзистентноста, му замеруваат и за тоа дека не нуди никакви вистински прогресивни или трансформативни алтернативи, туку дека само пропагира празна негативност на „активен нихилизам“. Целосно е јасно дека таквата критички настроена аргументација ја промашува поентата: станува збор токму за тоа дека „агресивната пасивност“ при којашто актерите во општествениот простор и во јавната сфера дејствуваат баш за да не се промени ништо (според познатата максима на Висконти дека „сè мора да се промени за сè да остане исто“) треба да се замени со „пасивно-агресивно однесување“ и со повлекување од јавниот простор.

Приспособувањето на Жижек на философијата на реториката на масовните медиуми и радикалната критика на идеологијата на неолибералниот глобален капитализам (поради што успеа да допре до широка публика, но и да го предизвика бесот на либералните левичари), се заснова на испитување на начините на кои таквата идеологија (како „стратегија на метаполитичките културни борби“) ја структурира општествената стварност и постепено се преобразува во нов постмодерен културен систем во кој постојат многу малку можности за некоја нова социјалистичко-еманципациска перспектива. На тријадата на споменатите демократски идеологии, на политичките хегемонии и неолибералните економии (што одговараат на стадиумите на Имагинарното, Симболичкото и Реалното), можеби отсега би требало да се спои и тријадата на симболичкото, субјективното и системското насилство што на подеднаков начин ги одразува степените на однесување кон општествената стварност, степени во кои се рефлектира нешто многу повеќе од вообичаено посочување на насилството како чиста физичка сила или присила. Станува збор за насилство што на симболички начин го одржува она Реалното, сублимен објект отелотворен во јазик што овозможува систем (како што е државата) да се репродуцира и да се легитимира како чисто насилство против кое е невозможно да се заземе некој друг став освен „активен нихилизам“. Можеби таквиот нихилизам е навистина најрадикалното и „најнасилното нешто“ што во денешната глобална констелација можеме да го направиме.