Запомни, бело се пере на 90°!

Ретки се романите со добри наслови. Ама, она, навистина добри, наслови што ќе те натераат да се замислиш и, уште повеќе, што ќе му дадат пополно значење и дополнителна вредност на романот.

Еден таков наслов кој веќе некое време ме прогонува со својата фасцинантност и загадочност е „Бело се пере на деведесет“ – наслов на романот што минатата година ми беше едно од најдобрите нешта што ги прочитав.

За што станува збор? Накратко, ова е автобиографски роман на словенечката новинарка Броња Жакељ. Таа го раскажува својот живот, од времето на најраното детство до времето на пишувањето на книгата. На почетокот се сеќавам дека впечатокот ми беше: „Ок, уште една нова книга за стара Југославија“, ама па раскажувањето беше некако ненаметливо, исполнето со детска искреност и хумор и лесно ме влечеше да продолжам понатаму. Броња на фантастичен начин ја (ре)креира својата животна приказна, плетејќи ја од зачудувачки живите спомени од детството и уште поживите емоции кои низ процесот на пишување успеала да ги ископа од добро познатата темнина на речисизаборавот и да им даде (и) нова смисла осветлувајќи ги низ призмата на денешниот светоглед.

И, така, приказната за едно просечно словенечко семејство во екс Југославија си тече преку познатите брда на неискажаните тегобности и низ идиличните долини на секојдневните обични радости од тоа време, сè до моментот кога мајка ѝ на Броња не умре кога таа има само 14 години, а југословенските шевови не почнат да напукнуваат.

И токму тука романот станува роман за болката и болеста.

Колку ли само може да боли мајчината смрт? На прагот на пубертетот, тогаш кога девојката треба да помине низ животната иницијација за да стане жена, најважната жена во нејзиниот живот ја снемува. Ги има само празнината, болката што пече и последните зборови упатени до ќерката во миговите на претсмртно бладање: „Бело се пере на деведесет. Запомни, бело се пере на деведесет“.

По неколку години болување по мајка си, таман ќе добиеме впечаток дека Броња конечно застанува на нозе и успева да се носи со овој животен удар, следува друг – на дваесетина години дознава дека има рак на лимфните јазли. А истиот тој рак, само на желудникот, ѝ ја зема и мајка ѝ.

Oттука, пак, презема само болеста.

Броња почнува да се бори со ракот, решена да го победи убиецот на мајка ѝ. Но, во исто време, таа се бори и со духовите на не толку далечното минато. Во една ситуација кога на болничкиот картон ќе види бројка која е поголема од бројката за стадиумот што ѝ го кажале лекарите, нејзините мисли се навраќаат на неправдата што блиските ѝ ја имаа нанесено на нејзината мајка премолчувајќи за нејзината болест и оставајќи ја да умре во незнаење дека нејзиното тело го јаде ракот :

Затоа што и мене ме излажаа. (…) ми ја ограбија болеста. А тоа не смеат. Тоа никој не смее да го прави. Затоа што ова е мој пат, а не нивни. Ова е мое тело, ова е мојот рак. Мој рак во мое тело. И како да се ослободам од него кога воопшто не знам со кого си имам работа од другата страна? Како тогаш воопшто да се спасам?

Ова барање од страна на Броња како пациент да го знае и најмалиот детаљ за здравствената состојба на своето тело и споредбата што ја прави со ситуацијата на премолчување на вистината од нејзината мајка-пациент, укажува и на одење чекор напред на нашата колективна свест како човештво дека никој нема право да одлучува за нашата судбина во наше име, колку и да мисли дека со тоа ни прави добрина. Секој треба да располага со сите можни информации за своето здравје, за својот живот, па и за близината на својата смрт.

Зошто „Бело се пере на деведесет“?

За сликите од скијање купувам нов албум, бел, затоа што сега белата значи без глупости и затоа што белата значи дека работите се сериозни.

И во овој контекст нејасниот аманет од мајката почнува да се расветлува. На неколку места низ романот кога се спомнува белата боја, таа суптилно е поистоветена со болеста и со смртта: мајката кога е болна е бела, газата околу нејзиниот опериран врат е изразено бела, пред смртта таа купува и во неколку пригоди се облекува во новата бела блуза, а на крајот гробот ѝ го краси бела мермерна плоча; исто и Броња – веста дека има рак ја дознава од докторка со лице бело како крпа, болниците се исполнети со бели клупи, бели кревети и бели ѕидови, бели се хартиите со лошите резултати од испитувањата, бела ѝ станува испуканата уста од хемотерапиите, а во соништата ѝ се појавуваат бело бели коски.

Последните мајчини зборови, кои звучат како добронамерен домаќински совет што по женска линија се пренесува од колено на колено за ќерката исто како и мајката добро да се грижи за чистотата во домот, ги облева една друга светлина, бела и смртно сериозна. Советот се чини како потсвесна порака на мајката која умира од рак до ќерката која исто така ќе добие рак дека со една таква подмолна и страшна болест, бела како самата смрт, мора само најјако. Онака како што најтешките за перење алишта, белите, ги ставаме на 90° за да може врелината на водата да извади сè што не е чисто од нив и да убие сè пакосно што можеби постоело на нив, така треба да се постапи и со белината на смртта скриена во телото во форма на рак.

Борбата на Броња трае долго, тешка е и мачна. Но, тоа е нејзина борба и таа ја води со сите средства што ѝ се на располагање затоа што е млада, затоа што го сака животот и затоа што сака да ја сотре болеста што ѝ ја зема мајка ѝ. Во таа борба, која го вклучува и пишувањето на овој автобиографски роман, Броња се обидува да се бори и против предрасудите и против општоприфатените однесувања во врска со болестите, кои само повеќе им ја отежнуваат борбата на болните. Така, таа иронично ќе каже: „Знам дека тагата, како и болеста, пречи и дека не е во ред да се покажува премногу гласно и предолго, без контрола; малку да, колку што треба, тивко, повлечено, но не премногу.“

И некаде при крајот, во овој роман за болеста и болката, кои имаат и многу други свои продолженија во нејзината животна приказна, Броња спокојно и убаво ќе ја сублимира (зен-белата) состојба на свеста што ја постигнала по сите свои болувања и боледувања:

И не се плашам од ништо затоа што смртта е населена во мене со години. Скротена, сместена, со свои планови, моја. И ништо не ме плаши и нема никаква тегобност во очекувањето на нејзиното доаѓање. Има само тишина, бела, и само некаков свечен мир.