Силвија Плат: Поезијата е тиранска дисциплина

Силвија, кога почнавте да пишувате поезија?

Не знам што ме поттикна, едноставно почнав да пишувам кога бев многу мала. Веројатно ми се допаднале детските песнички, па сум помислила дека можам да напишам нешто слично на нив. Ја напишав мојата прва песна, прва песна која ми беше објавена, кога имав осум и пол години. Песната беше објавена во списанието „The Boston Traveller“ и од тој момент јас сум, на некој начин, професионално во книжевноста.

За што пишувавте тогаш?

За природата, ако добро се сеќавам: за птиците, пчелите, пролетта, есента, сите тие теми кои се дарови за оние кои немаат внатрешни искуства за кои би пишувале. Мислам на доаѓањето на пролетта, ѕвездите кои сјаат над нашите глави, првиот снег. Вистински дарови за едно дете, млада поетеса.

Ако скокнеме цела низа години, дали денес постојат некои теми кои Вас, како поетеса Ве привлекуваат, теми за кои би сакале да пишувате?

Би можела тоа да го окарактеризирам со зборовите „американска тематика“: многу сум возбудена поради тоа што чувствувам дека новиот продор кој го воведе Роберт Лоуел со збирката Скици за животот, е интензивен продор во едно многу сериозно, многу лично, емоционално искуство кое досега беше делумно табуизирано. Песните на Роберт Лоуел за неговото искуство во менталните институции, на пример, многу ме привлекуваат. Посебно би ја истакнала и поетесата Ен Секстон која пишува за мајчинството, како мајка која доживеала нервен слом и која е екстремно емотивна млада жена. Нејзините песни се во формална смисла совршени, но имаат и некој вид емоционална и психолошка длабочина која е нешто сосема ново и многу возбудливо.

Како поетеса и личност која преминува од едната на другата страна на Атлантикот, ако може така да се каже, а Американка по раѓање…

Тоа е многу чудна позиција, но ја прифаќам!

На која страна од Атлантикот тежиштето е посилно, ако може да продолжам со започнатата метафора?

Што се однесува до јазикот, јас сум Американка. Се плашам дека мојот акцент е американски, начинот на кој зборувам е американски, јас сум Американка од стар ков. Тоа е веројатно една од причините зошто сум сега во Англија и зошто ќе останам во Англија. Како да заостанувам педесет години кога е во прашање она на кое сум му наклонета во поетска смисла и ќе нагласам дека поетите кои ме инспирираат се главно на американскиот континент. Има малку современи англиски поети на кои им се восхитувам.

Дали тоа значи дека сметате дека современата англиска поезија заостанува во однос на американската?

Не, но е доста ограничена на одреден начин, ако можам така да кажам. Би споменала еден есеј од британскиот критичар Алварез: во есејот тој пишува за опасноста од високиот формализам во англиската книжевност кој е многу присутен, многу нагласен. Морам да кажам дека мојот поетски израз не е таков и дека чувствувам дека формализмот во поетската форма ме гуши: уредноста, беспрекорноста, кои се така евидентни во Англија и можеби поопасни од што се чини на површина.

Не мислите ли дека англиските поети се оптоварени со традицијата на поезијата која на овие простори е создавана од дамнина, од она што се нарекува „англиска поетска традиција“?

Да, сосема се сложувам. Додека престојував на Кембриџ станав свесна за тоа. Една млада жена ми пријде и ми рече: „Како се осмелувате да пишувате, како се осудувате да објавувате, поради критиката, ужасната критика која се нафрла на оној кој ќе се осмели да објави нешто?“ А критиката не се однесува кон песната како кон песна. Се сеќавам како еднаш бев непријатно изненадена кога некој ме критикуваше што песната ја започнувам како Џон Дан, но не умеам така и да завршам. Во тој момент ја почувствував традицијата која ја споменавте. Јас мислам дека сиот акцент на практичната критика во Англија, на универзитетите (не колку акцентот на историската критика, каде што морате да знаете кој стих од кој период потекнува), е речиси парализирачки. Во Америка, на универзитетите, што читаме ние? Т. С. Елиот, Дилен Томас, Јејтс… од нив почнуваме. Шекспир се разгранува некаде во позадина. Мојот став за ова прашање сè уште не е сосема дефиниран, но мислам дека за млад поет, поет кој создава, не е толку застрашувачко да биде на некој американски универзитет колку што е на некој англиски.

Силвија, рековте дека сте Американка, но кога слушаме песна како „Татенце“ во која пеете за Дахау и Аушвиц и Мајн Кампф, јас стекнувам впечаток дека читам песна која еден Американец никогаш не би можел да ја напише, бидејќи тие имиња од оваа страна на Атлантикот не значат колку на онаа другата.

Ми се обраќате како на просечна Американка. Сепак, моето потекло е германско и австриско. Мојот татко во Новиот свет дошол од Европа, родителите на мајка ми се родени овде и мојата заинтересираност за концентрационите логори е интензивна на начин којшто е единствен. Освен тоа, многу сум политична, така што од таму произлегува и мојата опседнатост со тематиката што ја споменавте.

Дали како поетеса имате нагласено чувство за историјата?

Не сум историчарка, но историјата ме фасцинира и секој ден сè повеќе и повеќе читам историски книги. Во овој период особено ме интересира Наполеон: битки, војни, Галиопи, Првата светска војна, и верувам дека со текот на годините ќе станувам сè поисторична. Кога бев во моите рани дваесетти не беше така.

Дали тоа значи дека своите песни денес ги градите повеќе од книгите отколку од животот?

Не, не. Не мислев така. Моите песни настануваат од непосредните сензуални и емоционални искуства, но морам да кажам дека не можам да бидам наклонета на криците кои доаѓаат од срце испровоцирани само со игла, нож или нешто друго… Верувам дека човек мора да биде способен да ги контролира искуствата, дури и оние најстрашните како лудилото, мачењето, тој тип на искуства, и треба да биде способен со нив да манипулира, со ум кој ќе биде отворен и разумен. Личното искуство е многу важно, но тоа, сосема сигурно, не треба да биде свртено спрема себеси, нарцисоидно, заљубено во сопствениот одраз. Треба да биде релевантно, релевантно за повеќе работи, работи кои се поважни, како што се Хирошима, Дахау и слично.

Значи, зад примитивната, емоционална реакција мора да постои интелектуална дисциплина.

Со тоа во потполност се сложувам: академик сум, пред искушението да останам на катедрата и да докторирам, да бидам професорка и сето тоа, од една страна, влијае делумно да ги почитувам сите дисциплини, барем додека не се истрошат.

Што е со книжевниците кои влијаеле на Вас, кои Ви значеле?

Не беа многу. Денес ми е тешко да се сетам на сите имиња. Додека студирав им се восхитував на модернистите, на Дилен, Јејтс, Одн: дури во еден период бев потполно луда по неговата поезија и сè што напишав тогаш беше во одновски манир. Денес кога ќе се осврнам на минатото, се потсетувам на Блејк и се угледувам по малку на него. Секако, претенциозно е да речете дека некој како Шекспир влијаел на вас; Шекспир го читате и тоа е тоа.

Силвија, кога се читаат и кога се слушаат Вашите песни, лесно се наметнуваат два квалитета, а тие се меѓусебно поврзани: нивната луцидност и влијанието кое го вршат додека ги читате. Дали песните ги создавате на начин на кој истовремено ќе бидат луцидни и ефектни додека се читаат на глас.

Со раните песни тоа не е случај. На пример, ниедна од песните од првата збирка не можам да ја прочитам на глас. Не ги пишував така. Тие песни приватно ми здосадија. Кога се во прашање песните кои се неодамна напишани, морам да ги кажам, да си ги кажам себеси, и во мојот книжевен развој тоа е нешто сосема ново и, ако има некаква луцидност во нив, таа потекнува оттаму што си ги кажувам себеси, што ги читам на глас.

Дали мислите дека таа ефикасност која се чувствува кога песната се чита на глас е составен дел од една добра песна?

Да, тоа го чувствувам сега, како и сите предности кои со себе ги носи снимањето на песните, читањето на песните на книжевните вечери, што е сјајно. Многу сум возбудена поради тоа. На одреден начин, така се враќаме на исконската улога на поетот, кога поетот ги чита своите стихови пред група луѓе.

Или ги пее?

Да, да им пее на групата луѓе, токму така.

Да заборавиме на поезијата за момент. Постои ли уште нешто што би сакале да го напишете, или што сте го напишале?

Секогаш ме интересираше прозата. Кога бев тинејџерка пишував кратки приказни кои беа објавувани. Сакам да се реализирам и во подолга прозна форма, во роман на пример. Сега кога преминав, ако може така да се каже, во одредени години, сè повеќе ме интересира прозата, романот. Во романот можете да внесете четкичка за заби и цела низа тривијалности, што е потешко во поезијата. Поезијата е тиранска дисциплина, морате да напредувате брзо, многу далеку, на мал простор, принудени сте да се откажете од сите тривијалности. А ми недостаигаат! Јас сум жена, ги сакам своите тривијалности, и чувствувам дека во романот би можела да зафатам повеќе живот, можеби не толку интензивен, но секако повеќе живот, и затоа станав многу заинтересирана за пишување роман.

Овој став ме потсетува на одредени ставови на д-р Џонсон, зар не? Како велеше д-р Џонсон, „постојат одредени нешта кои го наоѓаат своето место во поезијата и постојат такви кои не го наоѓаат“?

Како поетеса можам да кажам дека не е така, и дека сè може да биде предмет на поетска обработка, но не можам четкичката за заби да ја сместам во песна, не можам!

Дали сте често во друштво на писатели, на поети?

Од книжевниците ми се подраги докторите, бабиците, адвокатите… Книжевниците по правило се нарцисоидни луѓе. Не би требало ова да го зборувам, бидејќи многу од нив ми се драги, всушност многу од моите пријатели се книжевници и уметници. Но, морам да признаaм, најмногу се восхитувам на луѓето кои се вистински стручњаци во некоја практична област и од кои можам да научам нешто корисно. Од една локална бабица научив како да одгледувам пчели. Добро, таа не може да разбере сè што ќе напишам, но морам да кажам дека ми е драга, подрага од повеќето поети. Меѓу моите пријатели има луѓе кои знаат многу за бродови, за некои спортови, кои знаат да расечат човек и да му извадат орган. Ме фасцинира мистеријата на практичното. Поетите живеат по малку во облаци. Сакам кога покрај мене има луѓе од кои можам да научам нешто практично.

Постои ли нешто што порадо би го работеле? Ако сакате да бидете успешни, на пишувањето поезија морате да му посветите голем дел од приватниот живот. Дали некогаш зажаливте што не сте се посветиле на нешто друго?

Ми се допаѓа медицината. Целосна спротивност на она што го работам сега. Сите мои најдобри пријатели беа доктори. Отсекогаш сум сакала замотана во завој да се прикрадам во породилна сала или во мртовечница. Тоа секогаш ме фасцинирало, но никогаш не сум успеала да се дисциплинирам себеси до тоа ниво каде би можела да ги научам сите детали благодарение на кои би била добра докторка. Каква спротивност: некој кој директно се занимава со човечките искуства, способен е да залечи, да поправи, помогне и слично. Ако во таа смисла во мојот живот постои носталгија, тогаш тоа е тоа, но се тешам дека познавам многу доктори. И можам да кажам дека сум посреќна што можам да пишувам за докторите, бидејќи добра докторка никогаш не би била.

Но, суштински, пишувањето поезија за Вас е извор на големо задоволство, зар не?

Ох, задоволство! Без задоволство не би можела да живеам. Задоволството е како водата или лебот, есенцијално во мојот живот. Целосно сум исполнета кога ќе напишам песна, додека ја пишувам. Кога ќе завршите со пишувањето на песната, кога нагло ќе преминете од фазата на пишување во фазата на одморање од пишувањето, што воопшто не е исто. Но искуството на пишување песна е величествено.

Разговорот на Питер Ор со Силвија Плат е објавен во книгата The Poet Speaks: Interviews with Contemporary Poets Conducted by Hilary Morrish, Peter Orr, John Press, and Ian Scott-Kilvery. London, Routledge, 1966.