Бисера Бендевска: Имав среќа да учам од најдобрите уредници

Уредничката професија е најважната професија во издаваштвото. Изборот на делата што се преведуваат и изгледот на книгите како финален производ, формирањето едиции, работата со домашните автори за нивните дела да добијат што е можно подобра форма и содржина, но и обемната административна работа за аплицирање на домашни и странски конкурси – сето тоа влегува во работните обврски на уредниците.

Бисера Бендевска со години работи како уредничка во „Арс Ламина“, најголемата издавачка куќа кај нас. Питома и нежна, професионална и со истенчен книжевен вкус, таа е пример за посветеност на работата и одличен соговорник на ретко опфаќаната тема во медиумите: уредништвото.

Како почна твојата уредничка приказна? Како влезе во издаваштвото и како (о)стана уредничка?

Кога одлучував за својата факултетска наобразба по средното образование, не размислував многу што би можела да работам со квалификациите што ќе ги стекнам – едноставно сакав да студирам на катедрата за Општа и компаративна книжевност на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“. Но, ако добро се сеќавам, во рамките на програмата на катедрата беа наведени и работни места за кои би биле квалификувани дипломираните студенти од ОКК. Меѓу другите беше и професијата уредник, што ми се чинеше најпримамлива и предизвикувачка. Две години по дипломирањето, наидов на огласот за работната позиција „уредник“ во издавачката куќа „Магор“ (за чиешто реноме знаев посредно преку стручните книги од некои наши професори објавени таму, а кои ги користевме за време на студиите) и ја пратив својата професионална биографија. Добив повик за интервју и за практичен тест, а набргу и станав дел од нивниот тим. Тоа беше воедно и моето прво вистинско работно искуство, по многуте практикантски и волонтерски ангажмани. Во „Магор“ се задржав една година, но не потраја долго кога ми се обратија од издавачката куќа „Арс Ламина“. Отидов на разговор, си се допаднавме и станав дел од издавачкиот сектор во куќата. Во „Арс Ламина“ наидов на прекрасен прием од колегите и адаптацијата на новата работна средина ми беше брза и ефикасна. Еве веќе осма година ја извршувам работата како уредник, со истиот ентузијазам, несмалена љубов кон оваа професија и со целосна посветеност.

Сметаш ли дека за оваа работа е неопходно да имаш добри учители? И дали ти ги имаш(е)?

И за оваа и за која било друга работа е пожелно и неопходно да се има добри учители и ментори. Имав среќа да учам од најдобрите во оваа дејност. Првиот учител и човек кој препозна потенцијал во мене е Владимир Јанковски, со кого работев заедно во „Магор“. Втората учителка е мојата сегашна колешка Оливера Ќорвезироска, која има повеќедецениско искуство во издаваштвото, уште во оние минати времиња кога се поставувале стандардите на професијата, кога уредници биле луѓето што станаа канон во македонската книжевност. Им благодарам што ми овозможија и ми овозможуваат и понатаму да пијам од кладенците на нивните знаења.

Што значи денес да се биде уредник? Кои се твоите обврски на дневно ниво, а кои на месечно?

Обврските и работните задачи на уредникот веројатно не се драстично променети низ времето, што е добар показател дека оваа професија одолева на трансформацијата на светот под влијанието на дигиталната ера. Веројатно придобивките, како што се интернетот и компјутеризацијата, само го забрзаа процесот на прибавување информации и достапноста до нив. И некогаш и денес, уредникот е одговорното лице за целокупниот изглед на изданието. Уредникот е и идеен творец и имплицитен читател и Хермес. Неговата улога се протега од креирање издавачка програма, преку суштинска обработка на текстовите, до контрола на печатеното издание. Во овие рамки се движат и моите обврски и одговорности. Со нашиот уреднички тим предводен од главната уредничка Бранка Бугариска, правиме редовни состаноци на кои ги распределуваме работните задачи за претстојниот месец или подолго, во зависност од обемноста на задачата. Потоа, секоја уредничка (во нашата куќа сите сме жени-уредници) се грижи за својата обврска. Па така, на дневно ниво ја администрирам мојата службена е-пошта и извршувам некои поситни задачи што произлегуваат од покрупните – уредување текст и процесирање на уредениот текст во следните фази од продукцијата на изданието.

Од друга страна, што значи да се биде уредник на преводна книжевност, а што уредник кој работи со домашни автори? И колку од твојата работа ја посветуваш на едната, а колку на другата уредничка работа?

Пристапот и предизвикот од работата на преведен текст и на оригинален текст се разликуваат. Во првиот случај, авторот ја завршил својата работа, неговото дело е затворено и уредникот се занимава со автентичното пренесување на содржината во македонскиот јазичен контекст. Се разбира, уредникот се потпира на професионалноста на преведувачот и неговата работа е „финосување“ на текстот, на неговата читливост и точност. Постојат и случаи кога уредникот му „посредува“ на странскиот автор да се приближи до читателите, кога неговиот текст е „заклучен“, херметичен или е анахрон. Тогаш уредникот пишува наменски придружни текстови или го анотира изданието, со цел да ја олесни комуникацијата помеѓу авторот и читателите.

Работата со домашните автори, пак, е вистинско уживање и практикување на уредничката професија. Уредникот има директен удел во текстот на авторот, активно учествува во обликувањето и во подобрувањето на содржината, грижејќи се да не ги наруши автономијата и сувереноста на авторот.

И на двете работи им се посветувам еднакво, затоа што двете работи на свој начин ја подобруваат мојата работа со предизвиците што ми ги поставуваат.

Каков ти е односот со писателите чиишто книги ги уредуваш, а каков е на писателите кон тебе? И колку и дали се самоцензурираш во поглед на забелешките кон ракописите во зависност од тоа чиј е ракописот?

Од мој аспект, мислам дека успевам да изградам коректен и отворен однос со писателите со кои соработуваме како издавачка куќа. Сите, без исклучок, ми пристапуваат со максимална доверба, отворени се за сите мои сугестии и конструктивните забелешки, а најголема полза од ваквиот однос имаат нивните дела. Јас, пак, им возвраќам со својата одговорност кон доверените текстови и барем засега тоа се покажува како успешен спој. Од веќе споменатото, сметам дека се насетува оти немам потреба да се „самоцензурирам“, а и да било поинаку, убедена сум дека повлекувањето или воздржувањето да се сподели мислењето е погрешно и единствено на штета на писателот и на неговото дело, а и воопшто, на целиот книжевен и културен контекст.

Често слушаме дека кај нас нема вистински уредници во издаваштвото, кои би давале забелешки за подобрување на едно дело и уредничката професија, како и многу други (особено во културата) не се цени доволно. Какви се твоето искуство и твоето мислење на оваа тема?

Имам впечаток дека широката јавност, нестручната, не прави разлика помеѓу уредник и лектор, и честопати кога се коментираат веќе издадени книги, особено во негативна конотација, критиките се слеваат на сметка на лекторот, а не се мисли само на правописните грешки, туку и на синтаксичките недоследности и на лошиот превод. Нешта што се задача на уредникот како координатор на целиот издавачки процес. Па така, се чини дека уредникот е невидлива фигура во едно издание, иако неговото учество е регулирано со закон и неговата улога во изданијата е најодговорна. Затоа, сакам да ти се заблагодарам што ја актуелизираш оваа тема и што се обидуваш да ја промениш нотираната ситуација преку овој разговор, а и преку сите идни заложби што ти се во план.

Колкав дел од твојата работа е читање ракописи на книги што потенцијално би се објавиле? И дали и колку се изненадуваш од нивниот (не)квалитет?

Голем дел од работата на целиот уреднички тим во „Арс Ламина“ е читање ракописи што ги добиваме на нашата наменски отворена е-пошта за оваа цел. Нашиот принцип на работа е таков што сите ги читаме пристигнатите ракописи и потоа ги дискутираме и носиме заедничка одлука за нивното евентуално објавување. Евидентна е појавата на скрибоманија во нашата средина и, за жал, бисерите меѓу ракописите се многу ретки. Со резигнираност ќе кажам дека претежнува чувството од соочувањето со неквалитетот, отколку со квалитетот. Потребна е огромна селективност во изборот на ракописите што „конкурираат“ за објавување, во спротивен случај ќе нè затрупаат шундот и кичот, а тие нема да останат само во книгите, туку ќе се пресликаат и во секој аспект од општественото живеење.

Затоа, пред шест години ја востановивме наградата „Пегаз“ за најдобар необјавен роман, во соработка со Фондацијата „Славко Јаневски“. Целта на „Пегаз“ е потрага по квалитетно прозно писмо и скаутирање на нови писателски гласови кои ќе ја унапредат оваа прозна форма и ќе придонесат во промената на курсот во македонската книжевност во иднина.

Од свеченото доделување на наградата „Пегаз“ за 2023 година за романот „Риба во(н) мрежа“ од Јована Атанасова Матевска, уредена од Бисера Бендевска

Како се надградуваш како уредник? Дали е доволно само искуството да си го направи своето или има и други начини да се учи?

Уредничката работа подразбира постојано надградување. Стекнатото искуство само помага во совладувањето на препреката што ја поставува секој следен текст, и на тој начин тоа се проширува. Затоа оваа работа никогаш не е здодевна и еднолична. Знаеме да се израдуваме кога ќе примениме некој трик што ќе го онеобичи изданието, правејќи да се чувствуваме како магионичари. Всушност, уредувањето ме надградува и како уредник и како човек.

Колку чита еден уредник? 😊 Колку и што сè читаш ти – и за работата и за себеси?

Уредникот е „осуден“ на читање, и тоа е најпосакуваната „казна“ што некој што е привлечен од книжевноста би можел да ја посака. А сепак, тоа не е доволно и затоа „факултативно“ сакам да читам книги кои ќе ме обработат како тесто што се остава да нарасне, пред да добие нова форма на постоење и на цел. Во последно време, под влијание и на работата, повеќе сум изложена на литература за деца и со фасцинација им пристапувам на овие книги. Ако треба да издвојам некој наслов, тогаш еве кои книги ме апсорбираа целосно: седумте сликовници на Маја Мишевска, „Рико, Оскар и таинствените сенки“ од Андреас Штајнхефел, „Аги и Ема“ од Игор Коларов, „Окото на волкот“ од Даниел Пенак, „Кога светот беше млад“ од Јирг Шубигер и други. Кога сакам да се „одморам“ од читање, посегнувам по стрипови и графички новели, конкретно „Дилан Дог“ и „Марти Мистерија“.

И, за крај, дали преферираш да те нарекувам уредник или уредничка и зошто?

Немам преференции и нема да бидам повредена ако ме наречеш и уредник. Јазикот е влезна врата до свеста на колективниот говорител и е поинертен на промените. Во конкретниов случај, феминативот „уредничка“ може побезболно да се смести до својот „маскулинистички“ пандан, затоа што во перцепцијата на луѓето веројатно е полесно да ја замислат оваа професија како „женска“. Сметам дека е поважно родовите стереотипи да ги рушиме со нетипичните избори на професии. Јазикот сам ќе се „нагоди“.