Матијас Наврат: Раскажувањето ни помага да издржиме и да преживееме

Матијас Наврат е германски писател со полско потекло, кого го запознав преку единствениот негов роман преведен на македонски, „Тажниот гостин“. Врз основа на начинот на неговото раскажување во романот, впечатокот за него ми беше дека Матијас е мислител. Длабочината на неговите идеи беше видлива и на промоцијата на книгата што се одржа минатиот викенд во Скопје. А како луѓе кои ги мачат сличните филозофско-егзистенцијалистички прашања на 21. век, не ни требаше долго за да го разврземе (и врземе) овој „електронски“ муабет веднаш откако тој си замина дома.

Имаш напишано пет романи. Како изгледа твојот творечки процес – од идеја до реализација? Што ти е пресудно за да почнеш да пишуваш, а што ти е најважно во текот на пишувањето? Кога знаеш дека делото е завршено и како се чувствуваш во однос на него кога ќе излезе од печат?

Обично не почнувам со идеја. Не верувам во идеи – сум имал милион добри идеи и ниедна не ја претворив во книга. Мојот креативен процес повеќе наликува на основно јазично истражување. Пишувам секој ден и истражувам каде ме носи јазикот, во која насока. Понекогаш во овие мали јазични игри отскокнува реченица во која е скриена тајна што сакам да ја доистражам. Тајна – или трага, би можело да се рече. Па така разгледувајќи ја реченицата ги следам нејзините асоцијации. Размислувам кое е нејзиното значење, кој е подметот во реченицата (нараторот или можеби ликот кој веќе се појавува). Во каков простор ме пренесува реченицата? Географски, временски и културен? Потоа почнувам да ги истражувам различните ликови кои се поврзани со таа реченица, разните простори и места. Пишувам мали дијалози. Дали ликот има семејство? Пријатели? Дали се случува некаков значаен историски настан? Си играм. Пишувам стотици страници, а романот се појавува лека-полека, чекор по чекор, додека да истражам и да узнаам кон каде сум се упатил. Дури на крајот од овој процес ми е јасно која е приказната и на кој начин треба да го организирам раскажувањето.

Имам впечаток дека многу читаш 😊 Ако не се лажам, кои филозофи, писатели или дела обожаваш да ги препрочитуваш и кои имаат најголемо влијание врз твојот начин на размислување и на раскажување?

Во младоста го сакав Станислав Лем – впрочем, почнав да пишувам поради неговите генијални научнофантастични романи. Потоа почнав да читам различни жанрови. Ги читам Шопенхауер, Маркс, Кант, Спиноза и Адорно или Фуко, ги обожавам Симон Веjл и Зигмунт Бауман. Филозофите и социолозите отсекогаш ми биле многу важни, но и писателите како Макс Фриш, Хемингвеј, Фокнер, Исак Башевис Сингер, Тони Морисон, Светлана Алексиевич, Витолд Гомбрович, Вислава Шимборска, Валжина Морт, Антанас Шкема, Винфрид Георг Зебалд, Варлам Шаламов и Густав Херлинг-Груѓински. Читањето е веројатно најважниот дел од пишувањето, па затоа постојано читам. Јазикот создава јазик. Комуницирам со Кафка, Достоевски и Елизабет Бишоп, иако се починати. Тоа е разговор што го надминува времето и никогаш не замира.

Приказната, односно приказните имаат важно место во твојот роман „Тажниот гостин“. Се фокусираш на приказните на обичните, малите луѓе во контекст на големите историски наративи, испревртени идеологии и колективни трауми. Историјата се повторува, војните никако да ги снема, а луѓето се раселуваат бегајќи од нив и во 2022 година. Сите веруваме дека литературата, т. е. приказните имаат моќ да го сменат светот, но ваквите работи обесхрабруваат…

Не сум сосем убеден дека приказните или книжевноста можат да го сменат светот. Јасно е дека одредени книги можат да имаат големо влијание – барем одреден период. На пример, „Архипелагот Гулаг“ на Солженицин повлијаел врз западната левица, им ги отворил очите за бруталноста и нечовечноста на Советскиот Сојуз. Но, главно, ефектот не трае долго, луѓето се склони да ја заборават историјата, отворени се за концепти кои им помагаат да ги дехуманизираат другите, какви што се национализмот и другите идеологии. Потребата луѓето да обвинат друг за нивната несреќа, за нивната мака е дел од човековата природа, а политичарите вешто умеат да ја искористуваат таа потреба. Но од друга страна, книжевноста умее да ги деконструира идеологиите. Просветлувањето е бескраен процес. Книжевноста има моќ да создава нови митови – приказни кои ни помагаат да се надеваме, да веруваме во добрината на човештвото, која и јас сметам дека постои. Постои љубов. Си раскажуваме приказни за нашиот живот преку приказни, кога читаме умееме подобро да се запознаеме и разбереме себеси. На извесен начин, раскажувањето е мошне важно затоа што ни помага психички да издржиме и да преживееме.

Во романот на едно место се зборува за тоа дека треба да се запрашаме дали времето во кое ние денес живееме не е исто така застрашувачко како и секое друго. Дали истото важи и за соочувањето со перенијалните филозофски теми, како што е прашањето за смртта, на пример?

Да. Важно е да се има на ум дека нашето време утре ќе замине во минатото. Дека не сме посебни, дека светот не се врти околу нас и нашето време не е центарот на сѐ – имаме обврска да правиме добри дела, инаку историјата ќе нѐ осуди. На крајот ќе умреме. Но ни тоа не е нешто посебно. Прашањето е: што сме направиле со времето кое ни било дадено? Дали сме биле егоистични, сме мислеле само како да се збогатиме, занемарувајќи го згаснувањето на животот на милиони луѓе низ светот? Или сме се бореле да направиме нешто добро, алтруистично? Дали сме се бореле да го направиме светот подобро место за живеење пред да го напуштиме? Во овој поглед очигледно може да се каже дека сум христијански писател. Верувам во моралната одговорност на поединецот.

„Секогаш велам дека човек не треба да го премолчува своето минато (…) ти си тоа што си, затоа што доаѓаш од таму од каде што доаѓаш, мораш да научиш да му се мочаш на тоа“ – овие се зборови на еден од епизодните ликови со кои разговара нараторот во романот. Се согласуваш ли со него?

Имам двострана теорија за идентитетот. Од една страна, сите сме луѓе. Сите сме исти. Се раѓаме со истите потреби, надежи и сетила. Сакаме да сме среќни и да живееме во мир. Човештвото е универзално. Но од друга страна, секоја личност се раѓа во одредено место и во одредено време. А тоа значи дека сите сме ограничени од различни стеги. Да го земеме за пример Медитеранското Море. За мене, привилегиран германски писател, плажата претставува сосем различно место отколку за еден африкански бегалец. Јас пливам за да уживам, тој или таа за да преживее. Границите се создадени од луѓе како мене и тебе, сме ги создале во минатото. На извесен начин тие се теоретски конструкти/концепти, но едновремено се и опипливи, и убиваат. Тоа е реалноста – сите сме исти и не сме исти. Секој мора да се справува со своето наследство. Но важен аспект е одговорноста што доаѓа со привилегијата. Човек не смее да се жали дека е жртва. За мене како полски имигрант тоа значи дека морам да прифатам дека никогаш нема вистински да припаѓам во германското општество и дека ќе го живеам животот растргнат меѓу две места. А тоа си има свои предности и недостатоци. Но тоа е што е. Морам да продолжам да го живеам животот и да им помагам на другите.

Додека нараторот од „Тажниот гостин“ шета, набљудува и размислува низ Берлин, човек не може да не помисли на големиот „Берлин Александерплац“ на Алфред Деблин, каде што на сосема поинаков начин се третираат проблемите на поединецот и на општеството пред еден век, но Берлин и таму и во твојот роман е речиси жив, речиси лик. Како гледаш на влијанието на градот, на урбаното врз животите на луѓето денес?

Берлин несомнено е главниот лик во „Тажниот гостин“. Сите ликови со кои се среќава нараторот и луѓето кои живеат во Берлин заедно го сочинуваат Градот. Мислам дека за жителите на Берлин, градот засекогаш ќе биде енигма. Тој е магичен, брутален, но едновремено е и град на можностите, дом кој секојдневно се менува. Организам од кој тие се дел.

Мораме точно да размислиме што сакате Вие во животот.
Искрено речено, јас знам што сакам во животот, реков.
Зошто тогаш сакате да го преуредите станот?
Тукутака.
Ништо не се прави тукутака.

Ова ми е еден од омилените дијалози во романот. За мене овој дијалог меѓу архитектката и безимениот наратор е клучна метафора за неможноста за дијалог, за неспособноста да се отвориме и кон другите луѓе, но и пред самите себеси, и слика за нашата природна потреба од тоа отворање, која се манифестира во вакви „тукутака“ дејствија. Дали и ти сакаше тоа да го кажеш или, пак, сосема нешто друго имаше на ум?

Ми се допаѓа начинот на кој го доживуваш овој дијалог. За мене често во дијалозите се појавува нешто што во одреден момент ја надминува свеста на индивидуата. Нешто што не може јасно да се дефинира, нешто што едноставно се случува и за кое нема причина. Секако, причина мора да постои, но не мора да биде позната и видлива кога двајца разговараат. Всушност, знаењето значи смрт за дијалогот. Како и за односот меѓу двајца луѓе. Да се биде отворен со друг човек значи да не знаеш нешто, да се откажеш од контролата и од субјект да станеш објект, барем до одреден степен.

Има ли надеж за сите денешни „тажни гости“ во туѓите, па и во својот живот, кои се постојано исполнети со чувство на нелагодност, отпор и отуѓеност при престојот таму?

Секогаш постои надеж. Како што Вилијам Фокнер рекол: Човештвото ќе преживее. Тој тоа го мислел многу воопштено: Животот е силен, и не е само страдањето начин да се живее, туку и негувањето надеж е начин да се живее. Кога човек е принуден да живее некаде помеѓу, како сите ликови во „Тажниот гостин“, тогаш тој е изгубен. Но во исто време е на пат кон нешто ново. Можеби кон нешто подобро. Сите сме во процес на менување.

Во едно интервју пред да дојдеш во Скопје кажа дека сакаш да дознаеш што мислат луѓето тука и какви се нивните животи. Јас би рекла исти како оние од „Тажниот гостин“. А ти?

Го напишав „Тажниот гостин“ затоа што сакав да откријам нешто ново за луѓето. Ме интересира „другиот“. Секоја личност е посебна и преку пишувањето сакам да откријам како тие ги живеат своите животи соочени со сите општествени и историски ограничувања и можности. Но со цел да дознаам нешто повеќе за ликовите во моите книги, морам да дознаам нешто повеќе за вистинските луѓе, за местата во кои се родени, за секојдневјето во кое живеат. И тоа е мошне важен дел од процесот на пишување.