Миљенко Јеровиќ: Сè што може писателот е да пишува

Најголемите писатели се оние кои ни помагаат да го разбереме светот, да ги разбереме луѓето. Еден од таквите на нашиве простори (балкански, поранешнојугословенски, јужнословенски) е Миљенко Јерговиќ. Кога го читате Јерговиќ имате чувство како некој да ви дал в раце дурбин со кој можете да гледате во длабочината на човековата душа. Книжевните светови што тој ги гради и ликовите од нив стануваат вечни жители во вас, а нивните гласови остануваат скриени во некое ќоше од свеста спремни да проговорат во клучни моменти.

Јерговиќ на почетокот на месецов беше во Скопје, на фесивалот „Букстар“. Разговаравме на денот на отворањето.

Кога ве најавуваат како гостин на некој настан, како и сега на фестивалот „Букстар“, редовно се кажува: „ни доаѓа еден од најчитаните автори во регионот, Миленко Јерговиќ“. Како го доживувате епитетот „најчитан“?

Па, јас всушност не размислувам премногу за тие работи. Јас сум писател, јас пишувам и го објавувам тоа што сум го напишал, ги објавувам моите книги и моите текстови, но никогаш премногу не сум размислувал колку тоа е читано, колку луѓе мене ме читаат. Зашто, кога некој е писател, секое претерано размислување за тоа како луѓето ќе реагираат на тоа што го напишал, колку луѓето ќе реагираат, е всушност многу опасно и многу контрапродуктивно. Бидејќи, кога ќе почнете да размислувате на тоа, тогаш престанувате да го пишувате тоа што би требало да го пишувате и почнувате да го пишувате тоа што другите го очекуваат од вас. А тоа е секогаш лошо.

Но сигурно размислувате за тоа колку тоа што го пишувате влијае врз другите и врз општеството. Особено во денешно време, кога и меѓу луѓето, и во редовите на власта, на оние што ги донесуваат одлуките од кои зависат нашите животи имам впечаток дека многу малку се чита. Како гледате на функцијата на писателот во општеството денес?

Најпрвин, јас не сум сигурен дека денес помалку се чита отколку што се читало некогаш. Разликата што постои меѓу денешното време и некои порани времиња ми се чини дека е таа што порано луѓето кои не читаа лажеа дека читаат, бидејќи се сметаше дека е важно, позитивно, фенси луѓето да се начитани и да го читаат она што се чита, а денес тоа веќе не е фенси. Денес тоа веќе не е важно и денес веќе никој не лаже дека чита. Денес читаат само луѓето кои кажуваат дека читаат. Тоа е многу важна разлика меѓу тие две времиња.

За жал, постои уште една разлика. Во некои порани времиња, политичарите, министрите, претседателите на земјите во кои живееме беа луѓе кои читаат. Беа образовани луѓе. Денес работата е целосно обратна. Денес со политика се занимаваат необразовани луѓе. Киро Глигоров е цела една академија на науките и уметностите во однос на денешните македонски политичари. Тој, просто, читаше. А како што е во Македонија, така е и во Хрватска, Србија, Словенија…, а по малку ми се чини дека е така и во земјите од Западот. Ми се чини дека така е и во светот. И тоа е она што е најлошо, што денес се на власт луѓе кои не читаат, кои немаат културни потреби, кои не одат на кино, кои не гледаат филмови, кои едноставно не знаат ништо освен да се борат за власт.

И која е тука функцијата на писателот? Што може да направи?

Ништо освен да пишува. Но, така било отсекогаш. Писателот можел само да пишува, ништо друго.

Книги од Јерговиќ преведени на македонски

А Вие пишувате многу. По бројот на напишани текстови, и белетристички и небелетристички, слободно може да се каже дека сте скрибоман, во најпозитивната смисла на зборот, затоа што кај вас квалитетот оди рака под рака со квантитетот. Никогаш не би помислила дека имате страв од исцрпување на теми за пишување, но писателот Јерговиќ во Вас сигурно има некои други стравови?

Постои еден страв, а тој страв е дека еден ден ќе се разбудам и дека повеќе нема да знам да пишувам. Кај пишувањето постои тој проблем што човек секој свој текст, секоја своја книга, ја пишува како да му е прва. Пишувањето не е како пеењето. Бидејќи, ако сте музикални, вие просто, знаете да пеете, не може ништо да се случи за да престанете да бидете музикални. Но, пишувањето е нешто друго. Пишувањето е секогаш од почеток.

Кога сме веќе кај стравовите, да преминеме и на стравотиите. Пред некое време, во романот „Absolvo Te“ на бугарскиот писател Георги Брдаров прочитав дека откако постојат историски записи до денес, имало само триста мирни години на целата планета, што е апсолутно поразително. Како сарајлија, како се чувствувате при секое ново „пукнување“ на војна во светот?

На почеток, мене ми е необично што ги имало и тие триста години во историјата на човештвото без војна. Првите дваесет и две-три години од животот ги поминав во уверување дека во мојот живот, во мојата земја не е можна војна. И дека сите наши војни поминале во времињата на нашите дедовци и баби или на нашите родители, ако сме имале постари родители. И тогаш просто се случи тоа што се случи. Времето меѓу тоа чувство дека војна веќе нема да има и почетокот на војната во поранешна Југославија е всушност многу кратко време. Тоа се случи отприлика за три години. Три години поминаа меѓу нашата увереност дека војни веќе нема да има и почетокот на војната. Во три години сè се промени. И тоа е едно многу интересно искуство во глобална смисла. Тоа искуство, всушност, ни кажува дека сето ова во што живееме, целата планета Земја, дека сето тоа може да исчезне во следните три години и дека тоа не е нималку неможно.

Во едно интервју велите дека „романот е една од најважните формати на животот“. Зошто?  

Кога со некој непознат се возите во автобус или кога некој во некоја чекалница ќе сретнете непознат, па кога тој онака без некоја причина ќе почне да ви го раскажува својот живот, она што тој ќе се обиде да ви го раскаже вам, тоа е во најширока смисла – роман. Значи, луѓето раскажувајќи ги своите животи создаваат некои скици, некои рамки на роман кој нема да го напишат, затоа што не се романописци. И сè што човекот сака да раскаже, а што е целовито, што опфаќа цел еден живот, што опфаќа некое долго време, сè е тоа роман. За разлика од историографските книги, за разлика од историјата, романот претставува една целосна човечка целина. Историјата претставува обид таа целина некако да се рационализира или да се претвори во приказна за држави, за војни, за општества, за цивилизации… И всушност, на историографијата, тоа сето заедно многу тешко ѝ оди од рака, бидејќи тоа што е најбрзо и најчовечки е всушност онаа приказна низ која се создава романот. Романот е највистинитиот формат на човековиот живот, така да се изразам.

Приказните од вашите дела се локални, ликовите – „наши“ луѓе, атмосферата максимално исполнета со балкански/(пост)југословенски менталитет и слободно би можела на човек од некој друг крај на светот да му ги дадам да ги чита за да го запознае овој наш поширок регион. А Вие, што читате повеќе – дела од регионални автори или дела на автори од остатокот од светот?

Јас најпрвин читам писатели на мојот јазик, во најширока смисла на зборот. Од мојата рана младост, кога нешто што ми се чинело важно не беше преведено од македонски, јас се трудев да го прочитам на македонски, што не е лесно и едноставно. Затоа што мене тоа ми е важно, затоа што тоа е мојот свет, затоа што ние седумдесетина години живеевме во исто општество и иста држава. Но многу повеќе, затоа што ние претставуваме блиска јазична заедница и заедница на слични истории, на слични судбини, на слични повести. Мене, едноставно, тој свет ми е поважен и поинтересен од некои надворешни светови. Кога велам надворешни, мислам едноставно на светови на другите јазици и на светови на други судбини и други искуства. Секако, ме интересира и она што е надвор од нашиот свет. Но, тоа што јас го кажувам, тоа е мојот свет. Јас никогаш мојот свет не сум го доживувал само како свет на БИХ или свет на Хрватска, туку едноставно мојот свет беше онолку голем и широк колку што е голем и широк светот на моите јужнословенски јазици. И тоа е на некој начин, ми се чини, ако смеам така да кажам, природно.

Вечерва на фестивалот „Букстар“ има дискусија на тема: За што треба да биде гласна регионалната книжевност? Вие не учествувате на неа, ама ме интересира кое е вашето мислење на темата?

Самиот термин регионална книжевност е малку проблематичен. Бидејќи, не знам што мислиме кога ќе кажеме регионална книжевност. Ако гледаме географски, ако гледаме дури и историски или пошироко културно, тогаш во таа регионална книжевност би спаѓале и албанската книжевност, романската, па дури и грчката книжевност, а тоа е нешто друго. А јужнословенските книжевности се нешто друго. Нам, или барем мене, Албанците отсекогаш ми биле многу блиски. Но, јас албански не говорам, јас на албански не читам, јас албански не разбирам. И тука постои ѕид, но истовремено тој ѕид не го поништува фактот дека и албанската книжевност ѝ припаѓа на таа регионална книжевност. Едноставно, затоа што Албанците живеат со нас, живеат меѓу нас и нашите животи и нашите култури се измешани со културата на Албанците. Притоа, не мислам воопшто на Македонија во таа смисла, затоа што тука допирот е најблизок можен, туку мислам на луѓето од Загреб, од Далмација, мислам на моето сараевско искуство… Па, ние исто така живеевме со Албанците, нашето искуство е исто така многу блиско. Нашата култура во себе исто така ја подразбира албанската култура и од наша перспектива ако зборуваме за регионалната култура, тогаш зборуваме и за албанската култура. Така што, тоа е една доста сложена работа и сложено прашање на регионалната култура. И многу е поедноставно да се зборува за јужнословенските култури, затоа што тоа е нешто што може да се објаснува преку јазикот и преку блиското јазично искуство и на некој начин, стилско-јазично-тематско искуство.

Тогаш, ако зборуваме за јужнословенска книжевност – за што треба таа да биде гласна во денешно време?

Всушност, не знам. Мислам дека, за да одговориме на тој вид прашање би морале, од една страна, да имаме можност меѓусебно да разговараме, а таа можност многу ретко постои. И, од друга страна, би требало да имаме многу полесни начини да читаме книги од различни делови на јужнословенските книжевности. Јас читам, но јас морам сериозно да се потрудам да доаѓам до тие книги. Некој просечен граѓанин не може да отиде во книжарница во Загреб и да купи книги на македонски, на српски, а за на бугарски да не ни зборувам. Така што, тоа би бил одговорот.

Со Јерговиќ на „Букстар“ (2 октомври 2023 г.)

Какво Скопје оставивте последниот пат кога бевте тука во официјална посета пред две години, а какво Скопје затекнавте сега?

На тоа прашање исто така не може да се одговори, затоа што пред две години имаше епидемија, а сега нема. И тоа е толку голема разлика што сите можни политички разлики се ирелевантни во однос на неа. Бидејќи, пред две години луѓето главно беа со маски, постоеше дистанца, имаше малку луѓе на јавните културни манифестации, каде што се влегуваше со сертификати за вакцина… Тоа со ова сега нема никаква врска 😊.