Елин Кулхед: Еуфоријата има и темна страна, исто како и женскоста

Романот „Еуфорија“ (со поднаслов „Роман за Силвија Плат“) од шведската писателка Елин Кулхед е една обземачка книга. Кога ќе почнете да ја читате, гласот на Силвија Плат толку длабоко почнува да навлегува во вас што се чувствувате запоседнати.

Опсесивно голтате страници и страници од приказната што еуфорично во прво лице ви ја раскажува самата Силвија Плат. Читате за тоа што ѝ се случува, како се чувствува и како се справува со сè во текот на последната година од нејзиниот живот и итате да стигнете до крајот – трагичниот крај кој сите го знаеме, но кој во книгата нема да го најдете. Затоа што ова е роман за талентираната, плодната, креативната, љубовната, екстатичната, борбената, депресивната, скршената… роман за живата жена Силвија Плат, која како Атлас го носи целото бреме на патријархатот врз своите плеќи.

Авторката на овој роман, шведската писателка Елин Кулхед, на покана на нејзината издавачка куќа „Илика“, во јануари гостуваше во Скопје. Успеав да ја запознаам за време на промоцијата на книгата во „Europe House“, каде што го договоривме ова дописно интервју.

Верувам дека на секое интервју и на секоја промоција, сите те прашуваат: Зошто токму Силвија Плат? Откако промотерката Калина Малеска го постави како прво на промоцијата во Скопје, си реков дека ќе го заобиколам ова прашање. Ама потоа сфатив дека интервјуто нема да биде комплетно без него, па затоа еве го пак. Елин, зошто одлучи да пишуваш роман токму за Силвија Плат?

Отсекогаш ме фасцинирале пишувањето и гласот на Плат. Кога имав дваесет години и ја открив нејзината литература преку дневниците и песните, можев да се поистоветам со неа како со амбициозна млада авторка и со реалноста што сакала да ја портретира со толку остра психолошка прецизност. Подоцна, пак, кон неа ме привлече тоа што можев да се поистоветам со неа како мајка на мали деца, како авторка што веќе има издадено свои дела и како сопруга на поет. Плат е симбол на некој што создава во рамки на патријархалната логика каде што не може, не смее и не ѝ е дозволено да ја стави нејзината уметност пред мајчинството или пред бракот. Последната година од нејзиниот живот, која била една од нејзините најпродуктивни книжевни години, таа раѓа второ дете, оставена е да се грижи сама за децата и ѝ се рушат соништата врз коишто го граделе заедничкиот живот со Тед Хјуз. Сфатив дека Плат тогаш била неверојатно осамена и почнав да се интересирам за тоа како изгледала последната година од нејзиниот живот. Додека пишував, неколку нејзини писма од 1962 и 1963 година беа објавени за првпат; во овие писма Плат ѝ ја опишува ситуацијата во којашто се наоѓа на нејзината психијатарка, на кристално јасен, компетентен и самосвесен начин – целосно спротивно од фабрикуваната слика за Плат како ментално болна, пред сè. Ме погоди тоа што сфатив дека Плат пишувала и друга проза во текот на оваа последна година од нејзиниот живот, и роман, и дневнички записи, но ништо од тоа не е зачувано за следните генерации. „Еуфорија“ е роман кој се обидува да ја пополни празнината меѓу текстовите што ги пишувала секојдневно и да се држи до животот каков што можел да биде.

Пред да го читам романот, никогаш не сум помислила да ги поврзам депресијата и еуфоријата. Но, по „Еуфорија“, особено кога станува збор за Силвија Плат, никогаш нема да можам да ги раздвојам. Како дојде до тоа на еуфоријата да ѝ дадеш централно место во романот?

За време на моето пишување сфатив дека Плат на крајот од својот живот, всушност, првично била преморена мајка на мали деца, а не ментално болна или луда. Била оставена сама во една многу кревка ситуација. Можам да се поистоветам со оваа ситуација и со внатрешната осаменост на мајчинството на повеќе начини. Па така, на некој начин, почнав да ја препрочитувам митологијата за Плат, да создавам нови нишки низ кои може да се гледа таа. Низ овие нови нишки видов личност којашто, всушност, била многу моќна и силна, и посветена на љубовта, уметноста, среќата и на оние што ги сакала. Таа сериозно го сфаќала животот и сè правела со цело срце. Исто така, наѕирнав нова светлина околу неа, онаму каде што претходно гледав темнина и вина. Сакав да ја именувам оваа силна волја за живот на оваа многу силна и способна жена и уметница како „еуфорија“. Затоа што еуфоријата исто така во себе има и темна страна. Како и женскоста.

Од промоцијата на „Еуфорија“ во Скопје (Елин Кулхед и Калина Малеска)

На промоцијата на книгата кажа дека првата асоцијација на луѓето за Силвија Плат е депресивна поетеса што завршила трагично и дека со романот ти си сакала да ја претставиш како толку многу жива во таа уметнички најплодна година, кога таа и го нашла својот глас. Како успеа ти да го најдеш во себе твојот глас, кој воедно ќе биде и нејзиниот?

Го најдов додека пишував. Го најдов додека ја читав Плат и другите кои пишувале за неа или кои биле во нејзините кругови (како на пример, Ен Секстон, Роберт Лоуел, Елизабет Сигмунд, Алан Силитоу, Тед Хјуз). Во тоа време голтав сè што имаше некаква врска со нејзиното време, гледав филмови од педесеттите и шеесеттите… Бев како сунѓер, го впивав секој грам од универзумот на Плат. А потоа, морав да погледнам длабоко во себе и да го најдам внатре, така што тоа беше совршен спој на нејзината поетска оставштина и на моето пишување во моето време. Навистина сакав да стигнам до глас и темперамент кои би можеле да бидат како да се нејзини, без реално да бидат нејзините.

Трагичното во животот и смртта на Плат е што не успеала да ги дочека големите промени што ќе ги донесе сексуалната револуција во поглед на правата на жените. Колку сметаш дека нејзината приказна е инспиративна од феминистичка гледна точка и денес, за таа борба да продолжи?

Плат е трагичната хероина на феминизмот, нашата загубена душа. Сите ние сме биле Плат во нашите најтешки периоди. Тешко е да се биде жена во општеството и во моментов не се чини дека работите се подобруваат.

Мислам дека сакав да покажам дека животот на Плат има нишки кои се провлекуваат и во материјалот на нашите животи. Дури и сега, како жени, ние сме растргнати меѓу креативноста и грижата, уште сме посилно поврзани за нашите деца отколку што се нашите партнери а мајчинството ништо не ни простува.

Уште ми е многу голем предизвик да бидам мајка и да работам во исто време. Децата едноставно ме сакаат дома, ако може така да се каже – тие се конзервативни, си сакаат целосен пристап до мајка им. И не можам да ги обвинувам, исто се имам чувствувано во врска со мајка ми и ја осудував кога немаше да биде покрај мене, многу повеќе отколку што сум го осудувала татко ми.

Имаше ли етички дилеми во однос на претставувањето на Силвија Плат како лик?

Романот е една форма на извор на знаење, каде што можете да се нурнете во мотивите што сакате да ги откриете и да ги истражувате. Моето пишување е литерарно и фикционално, а јазикот може да поврзе мисли, идеи, време и глас на совршен начин ако го користите како што треба. Преку приказната, можете да откриете нешто што било скриено или што дотогаш не било увидено. Мислам дека во тоа се состои етиката. Мојата етика, исто така, вклучува и големо количество љубов и почит кон мојот лик и длабоко и промислено разбирање на нејзината ситуација.

Колкав ти беше периодот на подготовка за пишувањето на романот и што сѐ опфаќаше?

Ми требаа 13 месеци за да го напишам романот во целост, а потоа уште една година за уредување. Сите истражувања, вклучително и патувањето до куќата на Плат и Хјуз во Девон во јужна Англија, ги правев паралелно со пишувањето. Кога почнав да пишувам, син ми немаше ниту една година. И ако размислам подобро, тоа што ја имав откриено Плат толку млада и што веднаш се вљубив во нејзиното пишување, можеби беше и долгогодишно подготвување за овој роман и без да бидам свесна за тоа.

Какво искуство беше за тебе доаѓањето во Скопје, личното запознавање со издавачот, промоцијата на романот, кој е преведен на повеќе од 20 јазици, и разговорите со читателите и нивните реакции?

Прекрасно ми беше Скопје и мојата посета на Северна Македонија се покажа како патување за паметење. Ми се чини како многу топла и гостопримлива земја. Сите што ги запознав беа толку пријатни. Во исто време, сериозно посветени на книжевноста и особено заинтересирани за моето пишување. Прашањата што ги добив беа длабоки и добро обмислени. Ја обожавав храната! И, најдобро од сè е што напишав неколку многу важни поглавја од мојот нов роман во хотелот. 😊