Да ти кажам што ми е

(осврт кон книгата „Мишка“ од Едвард ван де Вендел и Ануш Елман, со илустрации на Анет Шап; превод од холандски: Ели Пујовска; издавач „Чудна шума“, 2024 г.)

Периодов по трагичната несреќа во Кочани мојот ум велеше НЕ на многу работи. Не можев да читам, не можев да пишувам, не можев да се фокусирам на работите што ги сакам.

Сè до пред некој ден, кога на мојата наткасна натрупана со книги, не ја видов прекрасната книга за деца „Мишка“. Книгата ја прочитав малку пред несреќата и сакав да пишувам за неа. Имав почнато, но потоа не можев да продолжам, едноставно не ми одеше и книгата остана да стои таму.

Одвреме-навреме се прашував колку ли време ќе ми биде потребно да се вратам во колосек и како да барав некакви знаци, нешто конкретно што ќе ме поттикне да продолжам да го правам тоа што сакам да го правам и што ме исполнува без да имам чувство на вина.

Кога ја видов книгата, во мислите се навратив на нејзината содржина, на девојчето Роја и зајачето Мишка кое ќе биде поттик таа и останатите членови на нејзиното семејство да го прекинат молкот и да почнат да ги раскажуваат своите приказни поврзани со бегалските денови, „Мишка“ ме седна пред компјутер и ме врати на пишувањето.

Се викам Роја и имам девет години. Родена сум во Авганистан. Си имавме ние и таму една ваква куќа во главниот град, со ружи во дворот и гулаби на покривот, но… веќе и не се сеќавам многу на неа. Кога имав три години тргнавме на пат. Тато подучуваше девојчиња, а тоа не беше дозволено. Имаше и слободни мисли – но ниту тие не беа дозволени! Не знам точно што се тоа слободни мисли, но мислам дека и мама мисли слично како тато… А да се има нешто такво таму е опасно, бидејќи власта не го дозволува тоа.
„Мишка“, стр. 16-17

Домот не е дом без милениче

Во приказната што ни ја раскажува деветгодишната Роја, уште на првите страници дознаваме дека нејзиното семејство кое побегнало од Авганистан, по пет-шест години конечно добива дозвола за траен престој во Холандија. Првата вечер во нивната куќа, Роја свечено изјавува дека за домот да биде вистински дом мора да има милениче. И – желбата ѝ е исполнета.

Во продавницата за миленичиња, таа си избира едно мало џуџесто бело зајаче, на кое ќе му го даде името Мишка. Така, Мишка станува нов член на нивното семејство, другарче со кое Роја ги споделува своите мисли, надежи и стравови. Другарче на кое чувствува дека треба да му објасни каде дошло, кое е и какво е семејството што го вдомило.

Така, лека-полека, како течат деновите, во собата на Роја еден по еден се собираат членовите на семејството кои почнуваат да ги раскажуваат своите делчиња од нивната голема и со години премолчувана бегалска приказна. Преку Мишка, Роја и самата успева да ги слушне за првпат овие приказни, кои во нејзиното сеќавање се бледи и распарчени, затоа што таа имала само три години кога семејството се вдало во бегство.

Сега бевме петмина во мојата соба! Тоа ме направи малку немирна. И кикотлива. И премногу самоуверена!
„Мишка“, стр. 70

Сите приказни се полесни кога ќе се раскажат

А нивната бегалска приказна не е лесна за раскажување и јасно е зошто тројцата браќа на Роја и нејзините родители избегнувале да зборуваат на темата поштедувајќи се и себеси и другите од навраќањето на лошите спомени. Во нив има живот во групи со други бегалци на пат, многу куфери и торби, многу пешачење и криење по багажници, шверцери на луѓе и палење на сè што гори, па дури и на семејните фотографии за да не премрзнат на зимските студови.

Но, навраќајќи се на тие тешки денови, при дружењето со Мишка во собата на Роја изнедруваат и весели сеќавања, како оние за опсесијата на тригодишната Роја да ги брои куферите и торбите, а на брат ѝ Навид да ги чисти вецињата; за приказните на мајка им за чоколада и слатки; за музичарот Мортеза кој секоја вечер пеел најубави песни; за најубавата фотографија од Роја со јакна, џемперче и носе полно мрсули која на сите им била омилена… Тука е и трогателната приказна за тоа како брат ѝ Хамајун, кој имал само неколку години повеќе од неа, цело време ја носел на раменици, дури и кога му заспивала и станувала потешка и потешка – но колку и да била тешка, тоа го правел затоа што му била сестричка.

И токму кога во семејството повторно ќе се појави живиот и нецензуриран разговор кој ќе ги зближи и повеќе од пред тоа – Мишка ќе исчезне.

Но што кога приказната ти бега?

Во втората половина од романот, двајцата автори, од кои едниот е познатиот современ холандски автор за деца и млади, Едвард ван де Вендел, а вториот Ануш Елман, бегалец од Авганистан чија семејна приказна е основа за приказната во „Мишка“, маестрално нè водат во потрагата по зајачето.

Оваа потрага води кон отворање на ковчежето со заклучени емоции на Роја, која е навикната дека секогаш и во секоја ситуација мора да биде силна и да ја издржи храбро.

Суптилната моќ на оваа книга е токму во способноста на деца од школска возраст да им се пренесе една толку сериозна и тешка тема, како што е темата за бегалците, на толку непосреден начин преку ситуација што им е блиска – раскажувајќи за милениче.

Приказната е топла а потресна, нежна а силна. Во неа изобилува семејна љубов, владее грижата на членовите на семејството едни за други и пожртвуваноста за другите секогаш е ставена во преден план. Да си најмал во семејството на Роја значи да бидеш и најзаштитен, но кога ќе посакаш да го тргнеш тој штит, другите да бидат тука да ти помогнат да го направиш тоа и да ти откријат како изгледа светот зад него.

Атмосферата на романот е заокружена со прекрасните десетина илустрации на Анет Шап, цртежи распослани на поединечни страници во кои доминираат карактеристичните авганистански бои, зелена и црвена.

Да ти кажам што ми е

Во потрагата на децата по зајачето-бегалче, Роја и браќата ќе бидат соочени со неопходноста да ја раскажат својата приказна (кои се, од каде доаѓаат) на старата Холанѓанка кај која се сомневаат дека се наоѓа зајачето. Таа е недоверлива и сомничава во однос на нив, но приказната ја омекнува како памук.

Исто така, сите заедно ќе им ја раскажат приказната и на соучениците на Роја, оние најновите, со кои таа конечно може да си дозволи да гради блиски односи затоа што за првпат откако се во Холандија, нема да треба за брзо да го смени училиштето. И токму пред нив, Роја обидувајќи се да ја одржи својата презентација на тема „Моето милениче“, ќе каже што ѝ е на универзалниот јазик на плачот, ослободен по години и години воздржување.

И, да, на малиот читател малата Роја на крај му ја објаснува од свој агол причината за бегството на Мишка, поистоветувајќи ја со нивната бегалска приказна. Додека грутките во грлото полека омекнуваат, а на нивно место се појавуваат солзите радосници, сфаќаме дека кога една приказна ни тежи, важно е да се дочека вистинското време за таа да излезе од нас – во која била форма.

Во случајот на Роја да се исплаче и да се раскаже значи да се разбере – како е да се биде во бегство, како е да не се знае што понатаму и колку треба да се цени кога некој конечно ќе го најде својот дом. Домот каде што конечно ќе се чувствува спокојно и удобно и каде што ќе си дочека миленичето кое исто така се почувствувало спокојно и удобно да му се измочка во креветот.