Афонсо Круш: Да се биде во кафез значи да се биде

Во Македонија првпат дошол во претходниот милениум, а си заминал во овој. Во суштина, тука бил само неколку дена, кога транзитно ја дочекал Нова година во 1999-2000 година во Охрид. Се заљубил во фиќото и посакал да си купи едно и со него да се извози до Португалија. Но, го исплашиле дека нема да биде лесно да се минат граници со македонски таблички и се откажал.

Денес*, 20 години подоцна, Афонсо Круж, еден од најпопуларните современи португалски писатели (и добитник на наградата за литература на ЕУ во 2021 година за романот „Куклата на Кокошка“), повторно дојде во Македонија, како гостин на фестивалот „Европски приказни“, во организација на издавачкиот центар „Три“. Уште го држи идејата за патување со фиќото од Македонија до Лисабон и верува дека тоа патување би родило цел роман.

Откако се пошегувавме на сметка на старото легендарно автомобилче на кое луѓето не можеа да се потпрат дека нема да им откаже на полпат до пазар, навлеговме во темите инспирирани од неговите три книги преведени на македонски: „Книгите што го проголтаа татко ми“, „Куклата на Кокошка“ и „Да купиме поет“.

Афонсо, дали некогаш ти паднало в раце нешто напишано од македонски автор?  

Не, мислам дека не. Иако секогаш кога патувам во друга земја, купувам книги, на јазиците на кои можам да читам, и секогаш барам препораки за млади или современи автори кои забележале успех. Сепак, имам читано многу од Балканот, па дури и еден од прочуените писатели од овие простори ми е и меѓу најомилените – Милорад Павиќ. Многу го сакам.

Кои автори му прават друштво, кои се авторите што те воодушевуваат и инспирираат?

Од тие што пишуваат фикција, ги сакам Достоевски, Никос Казанѕакис, Томас Ман. Читам и многу поезија, но авторите кои имаат извршено најголемо влијание врз мене се философи, особено Платон и неговите следбеници, како Плотин и Никола од Куза. Тој не е многу познат, иако бил еден од најважните философи во ренесансата. Од тоа време попознат е Мирандола, но за мене Никола од Куза е еден од најдобрите философи и автори кои длабински ме имаат променето.

Дали себеси се сметаш повеќе за читател или за писател? И дали може еден писател да биде добар без да чита?

Не знам, затоа што навистина не верувам во апсолутни правила. Но, верувам во тенденции. Тоа што сакам да го кажам е дека за да бидеш добар автор, поголема е веројатноста да бидеш тоа ако читаш многу. Тоа не значи дека не можеш да бидеш добар автор без читање, но тоа би било исклучок. Иако може да се случи. Свифт пишувал за тоа. Тој вели, тоа е како да имате еден мајмун што може да живее засекогаш и ако му дадете машина за пишување и тој само чука, порано или подоцна, ќе ги напише сите сонети на Шекспир. Станува збор за вечност и станува збор за среќа.

Читањето мене ми е навистина важно. Јас читам многу повеќе отколку што пишувам. Понекогаш ме прашуваат дали пишувам осум часа – не, јас читам по осум или повеќе часови на ден, а пишувам само од 10 минути до еден час. Замислете, ако пишувам по еден час на ден и ако тоа е навистина добро а не за фрлање, и напишам 1.000 зборови, за 50 дена ќе имам роман, затоа што еден роман од 250 страници има 50.000 зборови. Тоа е речиси невозможно, никој не пишува роман за еден и пол месец, затоа што мораш да читаш, да мислиш на приказната и заплетот, да замислиш сè. Мораш да поминеш многу време без да пишуваш за да можеш да пишуваш.

„Светот е опседнат со бројки и со вредности“, велиш во едно интервју. Во книжевноста, светот опседнат со бројки обично е дистописки свет. Дали сметаш дека нашиот свет чекори кон дистописка реалност?

Секогаш има игра меѓу дистопиското и утопиското. Се стремиме кон утопија, а таа е како хоризонтот – колку и да одиме во пресрет, секогаш е далеку. И, кога и да погледнеме околу нас, секогаш ќе забележиме нешто дистописко. Многу е важно да се има утописка слика пред себе, затоа што тогаш имаме нешто што посакуваме, за што се надеваме – тоа е како светло на крајот на тунелот, светло што нема да го достигнеш, но барем ќе знаеш дека си на вистинскиот пат.

Ќе имаш цел и смисла.

Да, ќе имаш смисла. Ова особено важи за општествата кои се сè понерелигиозни и кои немаат некоја виша цел, така што потребно ви е нешто за да се закачите за него и да продолжите да верувате. И можеби ќе си помислите дека тоа не е религиозно, и не е во случајот со утопијата, но ја дава истата смисла за совршенство, добрина и доблест што некогаш ја давал бог.

Дали сметаш дека може да се биде духовен без да се биде религиозен?

Да, можеш да бидеш духовен и без религија, па дури и без идејата за Бог. Иако идеите за Бог се толку широки и толку длабоки што секогаш можеш да имаш идеја за Бог – било апстрактна, било материјална. Можеш да веруваш во приказната за животот на Бог, како во христијанството, каде што Бог е човек кој е целосен, но можеш да веруваш и во апстрактен Бог, ако на пример ги собереш сите доблести во кои веруваш, како љубов, мир, правда, мудрост – тие заедно можат да ти бидат истото тоа.

Живееме во свет на материјализам, капитализам, консумеризам… има ли шанси човештвото да се ослободи од нив, имајќи предвид дека масата тоне во нив, малкумина им се спротиставуваат, а уште помалку се тие што се борат?

Не знам, јас не сум песимист. Отсекогаш сме биле големи материјалисти и нашето општество се базира на акумулација. Сме морале да акумулираме кога сме престанале да бидеме номади. Во номадските заедници, патувате и барате храна. Кога ќе се стационирате, живеете со ресурсите што ги имате – ако земјата не ви даде, нема да имате. Луѓето почнале да акумулираат затоа што морале да ги преживеат зимите кога ништо не расте и нема храна во природата. Оттаму е родена потребата за постојана работа со која ќе заработувате за храна. Во номадските заедници храната е достапна, таа е нешто природно, расте на дрвјата, додека за стационираните општества не – морате да ја одгледувате, морате да работите за неа. А тоа менува многу. Мора да имате полиција и војска за да ги одбраните работите што сте ги акумулирале како ваша приватна сопственост.

Овие два начина на живот се многу различни, но луѓето генерално го прифатиле живеењето на едно место, а номадството е во исчезнување. Јас не верувам дека ние живееме во особено материјалистичко општество, затоа што тоа отсекогаш било такво, отсекогаш било капиталистичко, на некој начин – не онака како што го сфаќаме капитализмот денес, но во смисла на акумулирање за да се преживее.

Но тоа не го оправдува консумеризмот.

Денес сме на раб тоа да се смени и јас сум голем оптимист. Верувам дека сме на раб да станеме општество со сите придобивки на постојаното место на живеење и со сите придобивки на номадските заедници преку механизација на работата. Машините би ја работеле целата работа и веројатно еден ден нема да мора да работиме, туку ќе ги правиме само работите што сакаме да ги правиме. Верувам дека еден ден ќе стигнеме дотаму, до таа точка каде што машините ќе ни помогнат секој да го прави само тоа што навистина го сака и верувам дека тој ден ќе станеме понематеријалистичко општество.

Еден од моите омилени цитати од твоите книги е тој што го дефинира човекот преку нематеријалното: „Ние сме сочинети од приказни, не од ДНК и генетски кодови, ниту, пак, од месо и мускули и кожа и мозок. Сочинети сме од приказни“ .

Ете сме кај машините. Замислете си дека почнувате замена на сите ваши неврони со силиконски, еден по еден. Ги мислите истите работи затоа што силиконските неврони ги заменуваат оригиналните и на крај ќе станете машина. Суштината не е во ткивото или во силиконот, туку во приказната меѓу нив. Баба ми имаше 99 години кога почина. Таа секогаш раскажуваше приказни и верувам дека ги живееше тие приказни. Да ја прашаше некој дали сака да си го зачува телото или приказните, верувам дека тоа ќе беа приказните. Телото не е важно. И за повеќето луѓе е така.

Значи, софтверот е поважен од хардверот?

Да, тоа е нешто подлабоко, значењето внатре е тоа што е важно. Тие стории, тие истории се она што си ти и тоа е навистина, навистина важно нешто.

Уште еден цитат: „Кафези има на сите страни. Некои се внатре во птиците, не надвор, како што мислат луѓето“. Дали ние некогаш ќе се ослободиме од нашите внатрешни кафези? 

И да, и не. Да – кога ќе умреме. Но, во животот, ако навистина живеете, секогаш ќе имате кафези, затоа што ако имате цел, ако сакате да се ослободите од кафезите – тоа е смислата на животот, ослободувањето од кафезите. Но, морате да ги имате, затоа што без нив немате ништо. Ако имате апсолутна слобода, не сте индивидуа, вие сте сè, а сè е исто што и ништо. Секогаш, секогаш, секогаш мора да се има кафез. Да се биде во кафез значи да се биде. Смислата на нашиот живот е да се ослободиме во еден кафез за да влеземе во поголем, па потоа во поголем и поголем и поголем… но никогаш во апсолутна слобода.

Во многу книги имам кафези како метафора. Во една книга за деца, која се вика „Контрадикциите на човекот“ има една многу едноставна контрадикција. Нараторот кажува дека неговата тетка сака птици, но ги става во кафези. Ја сакате птицата и ја ставате во кафез. Криминалците се ставаат во кафези, во затвори и обично мислите дека само лошите работи се за во кафез, но тоа не е вистина. На пример, љубомората води кон ставање луѓе во кафез, па ако сте радикален, ќе ја ставите вашата сопруга во бурка, која е кафез во буквална смисла на зборот. Работите кои најмногу ги сакаме ги ставаме во фиоки, во сефови, ги затвораме нашите предмети, ги заклучуваме нашите куќи. И децата си ги држиме за раце како кучиња на врвка. Во суштина, во кафез го ставате и она што го сакате и она што го мразите премногу.

Доброто нешто кај контрадикциите е што тие се контрадикции само ако ги гледате од една страна. Исто е и со кафезите. Тие можат да бидат многу лоши исто колку што можат да бидат и многу добри. Некои кафези не ви даваат да се развивате, додека други не дозволуваат да умрете – како идентитет, како личност, како човечко битие.

Се согласуваш ли со тврдењето дека „Фикцијата е најдобриот пријател на човекот“ на нараторот во „Куклата на Кокошка“?

Да, мое е. Ме иритира кога ќе слушнам како писатели на прашањето „зошто фикцијата е толку важна“ велат: затоа што светот е многу суров и ни треба бегство, онирично место за живеење… Тоа толку не е вистина и тоа не ја прави фикцијата важна. Обично, книгите што ги читате се многу посурови од самиот живот. Сè што се случува во еден роман на Достоевски е пострашно од вашиот живот – повеќе смрт, повеќе насилство, сè. Сакате хорор-филмови – зошто? Како бегство од суровиот свет? Нема смисла! Тоа не дава објаснување на фактот дека сите речиси цел ден го поминуваме размислувајќи за работи што не постојат. Размислуваме: „требаше ли да го кажам ова“ или „можеби треба да го направам ова“ или мислиме да направиме некои работи, замислуваме нешто – а сето тоа е: ФИКЦИЈА. Нашиот мозок троши 70% од нашите калории. За биологијата е премногу да троши 70% од енергијата за бегство од реалноста. Важноста на фикцијата е многу, многу, многу повеќе од тоа.

Кога размислуваме за ова, тоа е затоа што ние не сме природни битија. Сè во нашата природа е неприродно. Што е многу интересно, затоа што аргументот за „природното“ сè уште го има насекаде. Секогаш има луѓе што велат дека не е природно момче да љуби момче или дека не е природно да се види црн човек во Финска и слично. Би го разбрал тој „природен“ аргумент ако тој што ми го објаснува зборува гол, седнат на карпа или обесен на дрво, затоа што алиштата не се природни и не треба да зборувате на микрофон – не е природно. Уште повеќе, немојте да одите во кино или на опера – не е природно. Да се разбереме, сè во врска со човековото општество не е природно, сè било измислено, создадено, сè било фикција – некој некогаш некаде фикционализирал, замислил нешто и тоа нешто станало нештото.

Затоа, секоја минута од нашите животи мораме да замислуваме подобро општество, подобри алати, подобри работи. Не ни се дадени, ги немаме и затоа мораме да ги измислиме, да ги креираме. Тоа е дел од нашата природа. Во нашата природа е да бидеме вештачки. Ние сме вештачки битија.

Во книгата „Да се биде поет“ го давам примерот со тигарот што доаѓа во селото. Вистината е важна. Ако знаете дека тигарот се приближува, треба да им кажете на сите членови на заедницата, затоа што ќе умрат. Вистината ќе ве спаси, како што вели Библијата. Но, и фикцијата исто така. Затоа што, што ќе се случи со заедницата ако никогаш нема замислено дека тигар може да ѝ се доближи?! Така што, вистината сама по себе не може да ве спаси – неопходна ѝ е фикцијата.

* Текстот беше објавен на magazin.antoris.mk во септември 2019 година.

Фото: Наташа А.