Ѕ. Георгиевски и К. Богоева: Роман на годината е награда поголема од сите нас

Наградата Роман на годината секоја година во март го привлекува вниманието на јавноста. Во текот на неколку недели, сите го следиме стеснувањето на кругот и избирањето на најдобриот роман за претходната година. Ова е најзначајната книжевна награда во нашата земја, која нашата книжевна сцена ја прави да држи цивилизациски чекор со светот.

Во пресрет на доделувањето на наградата по 26-ти пат, разговаравме со двајцата луѓе кои низ годините станаа прва асоцијација за Роман на годината – Ѕвездан Георгиевски, некогашен уредник на културната рубрика во „Утрински весник“ а денес директор на Фондацијата „Славко Јаневски“ и Катерина Богоева, новинарка за култура во „Утрински весник“, дел од Фондацијата и редовен член на жири-комисијата за наградата во изминатите години.

Како почна приказната на наградата Роман на годината?

Ѕ.Г.: Во 90-те години бев еден од сопствениците на радиото „Канал 4“ и на дневна основа го следев белградското култно радио „Б92“. И така, се запознав со Веран Матиќ, кој тогаш беше шеф на радиото. Се зазборувавме и тој ми вели: многу е важно медиумот да излезе од себе, да не остане само медиум. Тие објавуваа книги, правеа настани, организираа протести и концерти, печатеа плакати… И мене таа приказна дека медиумот треба да излезе од себе ми се врза в глава, па кога станав уредник на културната рубрика во „Утрински“ посакав да правиме нешто што е надвор од весникот. Идејата прво беше да бираме Книга на годината, но потоа по совет на Димитар Башевски, решивме да бираме Роман на годината.

За разлика од денес, романот тогаш беше прилично во дефанзива и се плашев дека ќе стигнат само неколку романи, а и дека ќе нè прогласат за копија на Ниновата награда. Ама размислив малку и решив дека тоа е тоа. Потоа одредивме наградата да биде највисоката локална парична награда, 120 илјади денари или четири илјади марки, кои тогаш вредеа повеќе од четири илјади евра денес.

И така стартувавме во 1999 година. Таа прва година стигна дваесет и еден роман, од кои три беа дисквалификувани оти беа постари изданија и се бираше од осумнаесет. Оттогаш до денес остана распишувањето на конкурсот да биде на 15 декември и да трае до 15 јануари, а соопштувањето на добитникот на 15 март. Идејата беше во овој период во културната рубрика да се држи тензијата и цело време да имаме материјал за објавување – извадоците од секој од романите, книгите што влегуваат во следниот круг…

Кога ги утврдивте правилата за гласање за наградата да бидат такви какви што се денес?

Ѕ.Г.: Првата и втората година имавме дискусии за книгите и сфатив дека на тој начин претседателот на жири-комисијата или некој еминентен член имаа големо влијание на гласањето на други членови, кои имајќи ја предвид нивната големина, се согласуваа со нив и реков од следната година нема дискусии. И така, од третото доделување до ден-денешен, од првиот до последниот круг правиме ливчиња и се гласа тајно. Дискусии има само за тие книги што отпаѓаат откако ќе отпаднат и на крај, откако ќе се изгласа победникот.

Низ годините, некои членови на жирито, како Ташко Георгиевски или Гане Тодоровски се бунеа против тој начин на гласање, но не дадов тоа да се смени.

Исто така, уште на првото жирирање, кога Петре М. Андреевски беше во комисија, ги гледа книгите и вика: тука нема роман на годината. И измислив дека во Правилникот стоело дека мора да се додели наградата, па седнав утредента, го направив Правилникот и ставив во него дека наградата мора да се додели. Со него многу расправавме околу тоа што е моја теза – ако на Градски стадион има трки на сто метри, може победниците се далеку од европскиот или светскиот рекорд, ама победиле тука. Не мора секоја година во Македонија да има ремек-дело, тоа го нема ни во Франција, ама во таа конкуренција жирито ќе избере кој е најдобриот и тоа е тоа.

К.Б.: Факт е дека членовите на жири-комисијата генерално се задоволни од начинот на гласање. Јас сум тринаесетта година по ред во жири и континуитетот покажува дека  начинот на гласање е вистински и праведен.

Жирирање за наградата Роман на годината за 2024 г.

Во жири-комисијата влегува еден член од организацијата и еден е претходниот добитник на наградата. Како се прави изборот на останатите членови?

К.Б.: Ние се договараме за тоа кои ќе бидат останатите членови, со тоа што сакаме да бидат од различни генерации и од различни естетски провениенции, да не се блиски меѓу себе и да немаат вкусови што се поклопуваат, како и да нема конфликт на интереси, затоа што сме мала средина.

Ѕ.Г.: Многу е битно тој што е во жири да ја следи продукцијата и, секако, да се избегнува конфликтот на интереси. Се трудиме и мислам дека сме успешни во тоа да нема никаква дамка на наградата и многу сум среќен поради тоа.

Прашањето за тоа дали некое дело е роман или не и дали треба да влезе во конкуренција за наградата, отсекогаш се појавувало во јавноста. Каков е ставот на наградата Роман на годината во однос на тоа?

Ѕ.Г.: Кај нас во најтесен избор имаат влезено многу дела кои се необични, како „Бледи сенки, далечни гласови“ на Дурацовски, на пример. Јас немам никаква намера да влегувам во теориски расправи за тоа што е а што не е роман. Ако издавачот или авторот смета дека тоа е роман, тогаш тоа е роман и делото влегува во конкуренција. Ако некој член на жирито смета дека не е, не гласа за него и тоа е.

Во тој контекст, во 2019 година направивме трибина за „Улица“ на Славко Јаневски, затоа што е објавена во 1950 година како повест, а „Село зад седумте јасени“ се смета за првиот македонски роман а е објавен во 1952 година. Зарем „Смрт во Венеција“ или „Старецот и морето“ не се романи? А „Улица“ е поголема од вториов, на пример, и нашата идеја тогаш беше да го прогласиме „Улица“ за прв македонски роман.

Во тој контекст, тука е и „проблемот“ со жанровските романи, со романите за деца…

Ѕ.Г.: Знам дека кај жирито е тешко еден роман за деца да победи во конкуренцијата на „сериозните“. Но, еве, хипотетички, што ако ни се случи „Малиот принц“, ќе го фрлиме? Не, не е наградата за „сериозни“ романи па да ги исфрламе детските, љубовните, младинските… Роман на годината е отворено поле за сите.

Низ годините преку наградата Роман на годината се афирмираа многу млади писатели и тоа, се чини, придонесе да се цени повеќе, нели?  

К. Б.: Во периодот на нашата транзиција, кога згаснуваше „Утрински весник“ и Роман на годината премина во Фондацијата „Славко Јаневски“, не сакајќи ги поддржавме младите автори кои на некој начин добија самопотврда и самодоверба, а денес се успешни и преведувани. Тука се Петар Андоновски и Давор Стојановски, кои се последни кои ја добија наградата од „Утрински“ и Фросина Пармаковска, првата на којашто наградата ѝ ја додели Фондацијата. Наградата долги години е поттик за многу млади автори, затоа што гледаат дека не ја добиваат само старите и големите потврдени имиња, нешто што апсолутно важеше во еден период во Македонија и ги обесхрабруваше младите.

Ѕ.Г.: Значи, наградата во 2005 година ја доби Пајо Авировиќ за дебитантскиот роман „Џахиз и истребувачите на кучиња“, а пред него во 2002 и Гоце Смилевски за „Разговор со Спиноза“. Гоце Смилевски ја доби во конкуренција со Петре М. Андреевски, Луан Старова, Атанас Вангелов, Коле Чашуле. Наградата е за роман, не е за дело, не е за човек.

Преглед на сите добитници и финалисти за наградата Роман на годината ТУКА

А како се менуваше застапеноста на жените во наградата низ годините – како во учеството во жири-комисиите, така и меѓу наградените?

Ѕ.Г.: На почетокот во „Утрински“ вработените беа пола мажи, пола жени, ама петте главни луѓе беа мажи. Исто беше и со жири-комисиите, првите години беа само мажи. Интересно беше во 2004 година, кога во најтесниот избор влегоа само три романа и сите три на женски автори: „Скриена камера“ на Лидија Димковска, „Каменот од твојот ден“ на Јагода Михајлова-Георгиева и „Куклите на Росица“ од Оливера Николова. Јас тогаш во „Глобус“ пишував за напливот на литература од жени и дали Јасна Котеска или Елизабета Шелева со кои разговарав за тоа, некоја од нив ми рече дека тоа се вика миграција на пари – кога со еден издаден роман се купува плац на Водно, тука се мажите; кога за да издадеш роман треба и да платиш, на сцена настапиле жените, а мажите заминале онаму каде што се парите, во ИТ на пример.

Кога ќе видиш дека денес речиси сите се жени во комисијата и дека повеќе од половина добитници на наградата низ годините се жени, преку целиот процес овие 25 години може да се анализира што се случувало на книжевната сцена.

К.Б.: Тоа убаво се гледаше и на јубилејот по повод 25 години Роман на годината што го имавме лани, кога на прославата во Драмски театар ги изложивме кориците на наградените романи низ годините и до секоја поставивме портрет од авторот и кој бил во комисија таа година. Тие полици сега стојат во Комерцијална банка, нашиот најголем спонзор.

Од покровителство на „Утрински весник“ и МПМ, наградата премина во Фондацијата „Славко Јаневски“. Што доби, а што изгуби Роман на годината при таа транзиција и како оди денес финансирањето?

Ѕ.Г.: Јас сум многу горд на таа награда, бидејќи ја сметам за мое чедо, иако во суштина тоа и не е баш точно, затоа што ниту давав пари за наградата, а и цела редакција се организираше, сите бевме тука. Кога се затвори „Утрински“ барав чаре како да ја спасиме наградата и Манчо Митевски, стар новинар, ја даде идејата да направиме фондација. Бидејќи „Роман на годината“ е генеричко име, фондацијата ја нарековме „Славко Јаневски“ по авторот на првиот македонски роман. И ќерка му на Славко, Јана, која живее и тука и во Брисел, веднаш прифати.

Денес „Комерцијална банка“ е генерален покровител и дава 5.000 евра на годишно ниво, со кои ги покриваме наградата, хонорарите за жири-комисијата и статуетката. Од Министерството за култура даваат околу 2.000 евра, со тоа што со нив секогаш е проблематично во кој период ќе ги исплатат. Но, „Комерцијална банка“ се навистина сигурен партнер, кој ја има препознаено наградата, досега се задоволни и го почитуваат целосно нашиот начин на презентација, доаѓаат на прес-конференцијата за прогласување на добитникот и на свеченото врачување на наградата, така што досега сè било многу коректно и среќни сме поради тоа.

Можеби кубуриме со финансиите, ама па од друга страна навистина наидуваме на разбирање од сите. Имаме соработки со Градската библиотека, со НУБ, ни отстапуваат простор и ни помагаат кога ќе ни притреба, исто и МАНУ, а и Општина Центар, која ни ги отстапува просториите на Читалната „Славко Јаневски“ за жирирањето. И секаде правилно ја гледаат наградата, не ја толкуваат ни преку мојот ангажман, ни преку моите колумни или политички ставови. Гледам дека луѓето од културата навистина ја сакаат оваа награда.

Апсолутно е така. Имате ли идеи за активности со кои може да се збогатува и проширува наградата, кои ви стојат во фиока заради немање финансии?

Ѕ.Г.: Уште одамна имаме размислувано наградениот роман да го преведеме на друг јазик, на англиски, на пример, но тоа е скапо. Сме сакале во таа недела од март кога ќе се знаат романите во најтесен избор, да направиме барем седумдневна резиденција за преведувачи од македонски на некој друг јазик, па да доаѓаат преведувачите и да ги видат романите, да се запознаат со авторите. После тоа, сме размислувале да влеземе во комуникација со некои слични награди во регионов, да направиме некоја размена со нив и да се зближиме, ама да бидам искрен, сега во март одам во пензија и мене ентузијазмот полека ми спласнува.

К.Б.: Ама убаво е да се спомнат и работите што сме ги направиле досега. Фондацијата за првпат го реобјави романот „Село зад седумте јасени / „Стебла“ на Славко Јаневски, издадовме мала едиција со неговите сценарија за филмови „Македонскиот дел од пеоколот“, „Јазол“ и „Деветтиот задгробник“, ги реиздадовме „Тврдоглави“ и „Депонија“, го издадовме стрипот/графичка новела „Улица“ од Матеј Богдановски, направивме изложба со неговите дела во Музеј на Град Скопје, објавуваме на сајтот електронски книги, правевме и еден перформанс за Славко Јаневски, имавме соработка со Кинотека, каде што се пуштаа филмовите снимани по негови сценарија, организиравме поетско читање… Дополнително, ги промовираме наградените романи и во други градови низ државата во текот на целата година, со што ги доближуваме и до другите жители на нашата земја не само до оние од главниот град.

Наградата е навистина престижна и имам впечаток дека многумина пишуваат романи за да се видат на списокот во конкуренција за Роман на годината. На писатели кои ја добиле наградата, таа им има многу придонесено за пораст на самодовербата, а од друга страна, на писатели кои ја немаат добиено им претставува голема болка и им ја подрива вербата во сопствениот квалитет. Дали има уште нешто што не спомнавте, а на што се должи овој престиж што го има Роман на годината?

К.Б.: Тоа што последниве години извадоците од романите во конкуренција за Роман на годината излегуваат на „Окно“, кој е влијателен медиум во културата, е многу важно и за нас, и за авторите, на кои верувам дека им е битно да се појават таму во контекст на наградата. Среќни сме што Коља е отворен за соработка и што таму веќе се создава една архива која е значајна за историјата на нашата книжевност.

Ѕ.Г.: Ние немаме многу медиуми што се занимаваат сериозно со културата. Но, кога станува збор Роман на годината, добивањето на наградата повлекува многу интервјуа со авторот, романот се продава повеќе, тиражите на македонските автори се кренати генерално гледано, луѓето следат и читаат, а еве ти имаш и повеќе контакти од нас со авторите и знаеш каков е пулсот за наградата.

Кога во 1986 година бев на Струшките вечери на поезијата и се славеа 25 години од постоењето, сите се чувствувавме како сведоци на нешто многу големо. Тогаш некој рече дека ако нешто во Македонија трае повеќе од 20 години, тогаш вреди, така што јас често го користам тоа за Роман на годината, која годинава се доделува по 26-ти пат. И уште нешто ќе кажам пак: Роман на годината е како престарена рок-ѕвезда, како Миг Џегер. За него можеш што сакаш да кажеш, ама нема да му го нарушиш реномето. Тоа е награда поголема од мене и од сите нас, која покажува дека сме цивилизирана држава која оди во чекор барем со она што се случува на светската книжевна сцена. И верувам дека Роман на годината има направено повеќе за македонскиот роман отколку што направила македонската држава.