Јована Матевска Атанасова: Авторите треба да ја снижат самоувереноста која граничи со ароганција

Јована Матевска Атанасова е писателка која со текот на годините полека но убедливо се наметнува на нашата сцена како некој што умее да пишува. За време на Саемот на книгата годинава, ми паднаа в очи нејзините две сликовници, кои беа наградени со наградите на МАИ за најдобри остварувања во издаваштвото помеѓу два саема, а знаејќи дека годинава и нејзиниот роман за млади „Риба во(н) мрежа“ ја доби наградата „Пегаз“ за најдобар необјавен роман, освен фикцискиот, посакав да го истражам и нејзиниот писателски свет.

По професија е психолог, што се огледува во способноста да изгради ликови чиј внатрешен свет и психолошки развој делуваат убедливо. А нејзината фантазија и решеноста да ја пушти, барем во изминатиот период, да создава возбудливи книги за деца и млади, даваат одлични резултати.

Јована, изминатата година ти беше навистина плодна во поглед на објавувањето – сликовница, роман за млади и уште една сликовница. Сепак, ова претставува своевиден пресврт во поглед на твоите творечки интереси. Што ја разбуди во тебе писателката за деца и младинци?

Најверојатно писателот за деца и млади во мене се разбуди со мајчинството. Искрена да бидам, Јована од „прво-три“ во мене никогаш не порасна и не престана да си ја развива фантазијата. Пред да се родат моите деца не знаев дека најинтересна за набљудување и разработка е детската наивност и колку таа му овозможува на авторот да креира и расте, а паралелно и го ограничува. Има поуки што сакам да ги предадам и да бидат разбрани, такви што од малечка сум ги повторувала и осмислувала. Сѐ уште се случува да го здогледаме штрбавиот штрк кој е главен лик во наша и ничија друга приказна, или да прокоментираме за последиците од лошото поведение на Славка Палавка која никој не ја познава освен јас и ќерка ми. Се случува и да ме затресе анксиозноста дека залудно пишувам, ако со мојата вибрација не допрам најпрво до нив, до ќерките.

Со романот „Риба во(н) мрежа“ ја доби наградата „Пегаз“ на издавачката куќа „Арс ламина“ за најдобар необјавен роман за 2023 година. Интересно е што првпат со оваа награда се закити роман за тинејџери – возраст на која најмногу се губат читатели меѓу децата што сакале да читаат од мали. Според тебе, која е причината за тоа?

Точно е дека пубертетот од читателите создава нечитатели. Делумно, тоа се должи на сите промени кои се случуваат со детето во транзиција. Тогаш тинејџерот ја добива желбата за слобода (и идејата дека едукацијата е наметната од родителите), да си го пронајде своето место под сонцето, а честопати оваа потрага е помешана со прикриена бунтовност кон опкружувањето, иако вистината е дека несвесно ја насочува кон себе. Сепак, трендот (несоодветно е да се изедначи читањето со тренд!) да се чита е во пораст, сѐ почесто книгата е „моден додаток“ и го пробива фронтот на „урбана легенда“ помеѓу најмладите. Веќе не живееме заробени под лупата „бубалици“, така што книгата го добива приматот на извор на знаење, па дури и постоње.

Што се однесува до „Риба вон(н) мрежа“ сакав да им подарам на младите читатели книга што ќе го спои светот во стотина страници, оној нивниот, овој нашиот, електронскиот и книжевниот, носталгијата и ликвидноста на „сега и овде“, но, најважно од сѐ, таа да биде македонски производ по сите мерила и прописи. Свесно се втурнав во ризикот да пишувам за публика која се брои на прсти. Ниту една промена не настанала без влог.

Внатрешни страници од романот „Риба во(н) мрежа“

Во „Риба во(н) мрежа“ правиш спој на современите теми кои ги засегаат тинејџерите и родителите (како потребата/зависноста од екран, разидувањето на дигиталниот и реалниот живот…) со традицијата и културно-историското богатство на нашиот народ (историјата и убавините на Охрид, македонскиот јазик…). Дали првото е само „мамка“ за читателот да загриза во она што е вистински важно за размислување и правење во животот?

Дали би читале книга која е напишана на јазик за нас неразбирлив? Можеби и тоа беше стартната линија за „Риба во(н) мрежа“, покрај самата инспирација: како да се напише роман со актуелниот, емоционален жаргон на денешната „генерација З“? Македонската младина е доволно збунета, тргнувајќи од идентитет, преку историја, до јазик, што едноставно крева раце и сака побрзо да се слее низ ситото на глобалното село, да го избрише зацртаното од предците за поколенијата. Не можеме да читаме без да го спознаеме коренот. Покрај тоа што „Риба во(н) мрежа“ е роман, таа е и мала историска читанка, интерактивен водич, толковен речник на дијалектизми и фразеологизми, изобилува со хумор и досетливи забелешки кои на забавен начин поттикнуваат сочувство, а истовремено учат на добро однесување и почит кон повозрасните. Не можам да излезам од улогата на психолог додека пишувам 😊.

Неофицијално,  визуелноста најефективно го заловува вниманието на младата публика, што ми е и омилениот дел од пишувањето – да не се придржувам до строгата и дефинирана прозна форма. Овој роман го прошарав со екрански снимки, со рачно изработени патокази, со табели и исечоци од хороскоп, едноставно дозволив да се подмладам и да зборувам со речникот на тинејџерите, нивната емоџи-комуникација и електронска писменост. Кога бев малечка ги „крадев“ книгите на мајка ми, а сега напишав книга која родителите ќе сакаат да ја украдат. Фузијата на две генерации во една книга, поточно три генерации, е продлабочување на меѓусебните врски на читателите. Она што со зборот се разделува, книгата го обединува.

Мислам дека Вернер Херцог еднаш кажа дека во денешно време, невозможно е ликот да западне во неволји и авантури сè додека со себе го има својот мобилен телефон и дека современа класична постапка за заплет е останувањето без телефон, нешто што и ти го правиш со Ника 😊.  Како гледаш ти на темата?

Од една страна технологијата ни го доближува светот што веројатно никогаш не би го доживеале без неа. Лично, не се потпирам исклучиво врз удопствата понудени од технолошките пронајдоци. Потекнувам од времето на „прашај, па стигни“. Патеките нацртани од алгоритмите умеат да нѐ однесат во провалија, доколку будно не ги следиме знаците. Сите авантури кои нам поединечно и групно ни се случиле, во последната деценија, се поврзани со неменливата сила на невидливото: безжични врски и  испразнети телефони. Почнуваме да живееме штом снема интернет, колку бизарно да звучи, сепак таква е равенката на денешницата. Како што и Ника во романот кажува „Денес јас бев риба вон мрежа, слободна, пливав низ уличките и спомените, видов повеќе од цела година, покрај Tik Tok, Youtube, Snapchat, Facebook, Instаgram, Twitter… а и побитно од сѐ што видов беше дека осетив.“

Ми пречи кога за одредени книги се набива етикетата дека тие не се „доволно добри“ затоа што обработуваат „површни“ теми. Со ваквиот став се удира и врз дел од читателската публика, а тоа во случајот би била тинејџерската. Стереотипите растат сѐ додека во очите на засегнатите не достигнат статус на обележување. Ние не ја создаваме само нарацијата во книгата, туку сме општествено одговорни и за наративот на младината.

Внатрешни страници од сликовницата „Бунтот на бројките“, со илустрации на Љупка Стојкова

Сликовницата „Бунтот на бројките“ е весело и шармантно четиво за децата, кое поттикнува на широко размислување за работите околу нас, додека „Шарени ириси“ е сликовница која нè турнува да размислуваме во длабочина за посериозни теми. Како психолог, кога би им ја читала едната, кога другата сликовница на твоите деца и зошто?

И двете сликовници го обработуваат прифаќањето, иако секоја уникатно и до различна длабочина. „Бунтот на бројките“ е суптилна проповед за стигматизирањето преку примерот на математиката и бројките, детската одбивност кон градителите на науката. Текстот цели кон школските деца, па оттаму и произлегуваат мултидисциплинарни игри кои не само што ја опфаќаат математиката, туку и географијата и македонскиот јазик. Мислам дека успешно го доловивме исчезнувањето на бројките така што по нивното заминување во приказната тие целосно исчезнуваат и од текстот. Нема да сретнете именка, придавка, прилог или предлог (единствена, двете, двајца, триаголник, четириножник) што во коренот содржи број сѐ додека тие повторно не се вратат на Земјата, а со самото тоа и во сликовницата. Сепак „Бунтот на бројките“ е за бунтовните деца кои сметаат дека бегањето од часови или ненапишаната домашна задача ги прави „кул“, па би им ја „подметнала“ ним.

„Шарени ириси“ е посериозна сликовница раскажана од дете, а свртена кон возрасните. Оваа интергенерациска симетрала е добар пример за социјалните трансакции, кој, како, од кого и што учи, дали е неблагородно да се спореди со „жртва“ човекот/детето кое живее во семејство со попреченост или правилната споредба би била „безусловна љубов“. Таткото и ќерката живеат во синхроницитет како ирисот и зеницата, едниот го регулира проширувањето и стеснувањето на другиот, а овде е скриена и метафората за минливоста. Поради ткивото што сликовницата го зафаќа, мислам дека би имала најсилен ефект кај преадолесцентите, да ги спреми и одврати од она што следува, а ќе го почувствуваат: срам од родителите, оладување кон блиските, колизија со животната езотерија. Едноставно, се залагам за емпатијата. Сакам да ја ширам како што умеам, пишувајќи и поттикнувајќи.

Внатрешни страници од сликовницата „Шарени ириси“, со илустрации на „Симонида Филипова Китановска

Се чини дека ти тргна соработката со издавачката куќа „Арс ламина“. Кај нив ги издаде последните три книги, а твои рецензии за книги се објавуваат редовно на нивниот блог под рубриката „Книжевно сокаче“. Колку односот писател-издавач е значаен за развојот на писателите, на издавачите и на книжевната сцена?

Дури сега разбрав што значи да се има едро во книжевните води. Имав среќа да ја искусам пловидбата со посветени професионалци што уживаат во тоа што го работат. Двете уреднички со кои досега соработував во „Арс Ламина“, Бисера Бендевска и Оливера Ќорвезироска, си имаат принципи на работа по кои се разликуваат и се препознатливи, но нивната главна цел е да го изделкаат делото до совршенство. Ако писателот живее помеѓу страниците, уредникот без сомнеж е ʼрбетникот на книгата. Ми се допаѓа кога постојат предлози, макар биле брутално искрени. Авторите треба да ја снижат самоувереноста која граничи со ароганција и да размислуваат за својот ракопис како родител за дете.

Многу е важно да добиеш одобрение од издавач кој се стреми кон разноликост, кон шаренила, доближува светски преводи и е еластичен кон создавањето нови домашни стандарди. Конкретно, да не беше соработката со „Арс Ламина“, „Шарени ириси“ ќе останеше текст без боја, без тридимензионалноста што се роди од скромни две странички.

Ќе си земам за право да зборувам во нивно име, како издавачки колектив тие не ги апострофираат афинитетите на грото читатели, туку во унијата ги вклучуваат и групите за кои поретко се размислува, а едни од нив се и лицата со попреченост. „Книжевно сокаче“ е продолжување на катетата – книжевни рецензии. И тука соработката не изостанува, дел од книгите кои ги обработувам се мој избор, а дел се предлог на издавачот. Прочитав романи и збирки како „Време на преправање“, „Почитувани бубачки“, „Повик за спас“, мали книжевни бисери што живееле во сенката на интернационалните бестселери, а се матката на европскиот постмодернизам.

Ти си од и живееш во Битола, град кој гордо ја дише културата. Но, дали живеењето на страна од книжевно-културното јадро, кое за жал мораме да признаеме дека е во Скопје, те прави да се чувствуваш како да пропушташ нешто?

Битола ми е вечна инспирација и не би ја сменила за ништо на светот. Со архитектурата и природата, според чии мерки учев како да раскажувам и опишувам до подробности, Битола го изгради мојот авторски сензибилитет. Но, мојот роден град сѐ повеќе се смалува во однос на културните случувања. Речиси и да нема книжевни фестивали или настани што би негувале традиција, како на пример во Охрид, Струга, Велес или Скопје. Зошто е тоа така, не знам. За жал, навистина пропуштам многу бидејќи не живеам во Скопје. Особено дружбата и контактот со пријателите од книжевната фела, или гостувањето на светски книжевник. Тоа не ме спречува да го искористам капацитетот на социјалните мрежи и медиуми за да останам помеѓу актуелноста. Тешко е да се одржува чекор кога професијата и хобито се два приклучоци во еден разделник.

Насловна фотографија: Димитар Атанасов