Дојде ли време за враќање на авторот? (Жозе Сарамаго)

(Меѓу сезнаечкиот Раскажувач и внатрешниот монолог)

Откога постои светот, секој пат кога ќе се постави прашањето за брилијантниот успех на мажот и потполниот пораз, се наоѓа некој да ја изговори иритирачката фраза што со постојаното користење стана класична максима — cherchez la femme. Ова значи дека каков и да е, мажот е ништо без жените, Жените. Гледано од оваа привилегирана перспектива, се покажува дека мажот, оставен сам на себе, всушност, е слика на најсовршена невиност. Ќе направам кратка дигресија: не можам да се сетам кога сум слушнал слична фраза кога е во прашање женска победа или пораз. Никој никогаш не вели: cherchez l’homme. Значењето на овој факт, веројатно говори во прилог на тоа дека жените секогаш подобро отколку мажите успеваат да го контролираат својот триумф, но и да си ги лижат сами своите рани, раните на телата и душите што животот им ги задава од сите страни. Крај на дигресијата. Продолжувам.

Значи, наместо да го набљудувам она што ми бега од пред очи, и наместо да го барам својот мал пат (само мој) низ шумата на она што ни е дадено да го воочиме и опишеме, секогаш сум имал потреба да барам наспроти водниот тек, најдобро во самиот извор. Во компаративната книжевност најдов дијапазон теми, на пример, односот на книжевноста и идентитетот; надворешни и домашни влијанија; книжевните жанрови, јазикот и културата; книжевноста и другите форми на културно изразување; регионални истражувања; методите и парадигмите на компаративната книжевност и промените во културата. Многу ретко наидував на збор на авторот, што ми е чудно. Па, си реков: „Ајде да (ви) кажам што прават прочуените или малку познатите автори, кои ја сочинуваат книжевноста. Можеби јас можам да кажам по нешто за тоа што е авторот“. Па, еве ме. Сам со темата, говорејќи строго, сам со себе.

Морам да почнам со објаснувањето што го сметам за важно. Колку далеку и да одат моите интенции, а верувам дека нема други, прашањето поставено на почетокот на мојата кратка презентација не е нужно и полемично, ниту па тоа беше намерата. Прво, не е нужно, затоа што ги разгледува, без никаква претходна реторичка разработка, моите лични принципи и недоумици во врска со вистинскиот идентитет на мојот раскажувачки глас, гласот што, во книгите што ги имам напишано, го изразува она што јас, личноста којашто е јас, моето лично мислење или, за жал, мислењето на многу други од кои имам позајмувано за да ги задоволам своите раскажувачки потреби. Тоа не е полемично, иако во својата формулација содржи имплицитно препознавање на помалку или повеќе видливи концепциски слабости, бидејќи нема намера да користи диверзантски стратегии на одвлекување на вниманието за да се избегнат проблемите што се однесуваат на предметот, што би било во склад со стариот добар зафат на префрлање на расправите на попогодно поле.

Всушност, ако ја нудам оваа алтернатива — што го соочува малото објаснување на техниките и современата употреба на „внатрешниот монолог“, од една страна, и многу поедноставната техника на „сезнаечкиот автор“, користена од самите почетоци на раскажувањето од друга — тоа е затоа што верувам дека, по сè, секоја наративна постапка, било да е веќе осмислена или допрва да биде, секогаш има една цел: секоја од нив посебно и сите заедно конституираат медиум на истражување и изразување на она што тежнее кон универзалност. Треба да се додаде дека овие постапки не се ништо друго освен орудија што ги користи авторот, на делови или на покомплексни начини за да го изрази своето (лично) мислење. Не морам да објаснувам дека кога велам „мислење“ во тоа ги вклучувам и импресиите, забележувањата, емоциите, соништата, „визиите“ на надворешниот и на внатрешниот свет без кои она што го нарекувам „мислење“, барем од моја перспектива, би станало неупотребливо.

Автентичниот „сезнаечки раскажувач“, според мене, се однесува како бог кој не се задоволува само со она што се случило и што е во процес на случување — од првиот настан, од првото забележување, од првата идеја, тој или таа ги знае блиските или далечните, временските и просторните последици што ќе ги има овој настан, забележување, идеја. Тој или таа мора да го организира своето раскажување, ако ми дозволите да споредам, како возач на четириколка кој мора не само да ги држи уздите и да внимава на однесувањето на коњот за да го подобри возењето, туку мора да внимава и на потенцијалните нерамнини на патот и на маршрутата што треба да ја следи, како и на знаците и инструкциите што му се пренесуваат со механизам што е покревок отколку што се чини. Не е потребно да се каже и дека овој механизам на известување никогаш не е стабилен, никогаш не е строго линеарен. Во секој момент има потенцијал да премине во нешто друго. Секако, ако некој сака, може да ги разубавува нештата по свој вкус, но факт е дека земено во целост, она што го пишуваме, што го правиме, може да се сведе на два збора: Раскажување Приказна. Исто така, може да се рече, како што беше речено, дека романописците, драмските писатели, дури и поетите се тука за да им раскажат приказна на оние кои не се, ниту ќе бидат поети, драмски писатели, романописци.

Ако претпоставиме дека ова е точно, кој сум јас тоа да го одбијам? Освен тоа, пронаоѓам одредена доза интелектуална суета во оваа професија. Одејќи малку подалеку, она што навистина верувам дека романописците, драмските писатели и поетите го говорат, секако, не е само нивната приказна, што никако не значи исто што и исказот дека тие еден ден свесно едноставно одлучиле да ги преобратат писателите и со задолжителна нескромност да ни раскажуваат за своите мали животи.

Според мене, секој збор во себе носи приказна. Зборовите што ги изговараме од моментот кога стануваме од кревет до моментот кога повторно заминуваме на спиење, како и зборовите од соништата или оние што се обидуваат да ги опишат соништата — заедно прават приказна што истовремено е рационална и луда, кохерентна и фрагментарна и може да биде напишана или не, бидејќи, дури и кога не пишуваме, живееме како личности, да, живееме како личности на приказната што самите сме. Да се потсетиме дека авторот на приказната раскажува со двојна интенција, што повремено е воочлива: јасна и транспарентна, на прво место, бидејќи е неопходно раскажаната приказна да биде препознаена самата по себе на секој степен од страна на читателот; исто така, таа мора да биде скриена зад познатоста на она што го нарекуваме чувствување на добро и зло, наместо вниманието да е насочено кон споредните ефекти што ова криење може да ги евоцира. Да се потсетиме и на тоа дека раскажувачот, во секој случај, истовремено е и магионичар, упорен и нерасположен за самооправдување, кој нема друго оправдување освен својата генијалност добиена по случаен допир на космичката милост. Тој или таа секогаш раскажуваат иста приказна, со целосна свест дека не се ништо повеќе од зборовна струна, укината во нестабилната и кревка рамнотежа, што секогаш трепери над бесмислата што продира, било ослободувајќи од секаква структура или задржувајќи ја, како злокобен дух што секогаш се вртка зад аголот, како хаос што постојано им се заканува на сите наши конвенции и како решение што секогаш се граничи со самоукинување.

Како и да е, не смееме да заборавиме дека како што не постои апсолутна вистина, така не постои ни апсолутна лага. Ако секоја вистина во себе нужно носи нешто лажно, ниедна лага не е толку лажна во себе да не содржи ни трошка вистина. Така, секоја лага во себе содржи две вистини: една за сопствената контрадикторност („Ако јас сум лажго и тоа го кажувам, значи дека ја зборувам вистината“) и друга, што лагата, доброволно или не, ја обелоденува, не обѕирајќи се дали оваа вистина, кога ќе се испреврти, станува дел од лагата или не. Како кај запчаниците, секоја од овие две спротивни сили една по друга ја придвижува другата што ја негира. Не знам ниеден друг пример за постојано движење. Без разлика дали проектирајќи го појавувањето на вистината или искривувајќи ја вистината на појавувањето, ние одиме низ животот раскажувајќи приказна. Како и да е. И тука стигнувам до клучната точка на излагањето: приказната што би требало да биде од најголемо значење за читателот, онаа што тој (или таа) се подготвува да ја чита, спротивно на она што материјалните докази на текстот го сугерираат, не би требало да биде таа што се чини дека е понудена со нарацијата.

Како е ова можно? Што подразбирам јас под ова? Ќе го продолжам моето објаснување. Книгата не е сочинета само од ликови, настани, задачи, изненадувања, стилски ефекти – акробатски демонстрации на вештината. Книгата што, над сè, може да се идентификува како писател, самата е свој автор. Се прашувам што го поттикнува читателот да чита ако тоа не е притаената надеж дека во книгата ќе открие нешто, невидливата и сеприсутна личност – авторот. Оваа надеж е независна од приказната што ќе биде раскажана, што читателот обично ја очекува со евоцирана почит. Како што тоа јас го разбирам, романот е криење кое во исто време и го открива лицето на писателот. Тоа, секако, не значи дека читателот треба да се однесува како детектив или како геолог кој трага по тајни знаци или продира во подземни слоеви, на чиешто дно, како осомничен или како жртва, или фосил, ќе го пронајде скриениот автор. Дури и напротив: авторот е во книгата, тој е книгата, дури и кога таа не успева целиот да го опфати. Кога Гистав Флобер изјавувал дека тој е мадам Бовари, тоа не било само со намера да го шокира општеството на своето време. Ми се чини дека тој, всушност, само ја турнал вратата што отсекогаш била подотворена. Без какво и да е непочитување кон авторот на Бувар и Пекише, можно е да се тврди дека оваа изјава не е шокантна во својот ексцес, туку во неговиот недостаток: на Флобер не му било важно да нагласува и дека тој и мажот на Ема се љубовници исто така, дека куќата и улицата, градот и неговите жители од сите старосни доби и животни околности, духот, месото и крвта на сè мора во својата целовитост да пријдат низ само една индивидуа, низ него самиот. Ема Бовари е Гистав Флобер, но без него таа не би била ништо, не би постоела. Ако ми дозволите, повикувајќи се на писателот на Сентиментално воспитување, ќе додадам дека јас сум Блимунда и Балтазар, иако ретко постојат вакви карактери, во Балтазар и Блимунда и не само дека сум Исус и Марија Магдалена или Јосиф и Марија во Евангелие по Исус Христос, туку сум и бог и ѓаволот, кои таму исто така се присутни.

Ние секогаш и безусловно ја раскажуваме својата приказна, не приказната на својот живот, т.н. биографија, туку една друга, што ни е тешко да ја раскажеме користејќи ги нашите лични имиња, не затоа што тоа ни носи премногу срам или претерана гордост, туку затоа што она што е големо во човечкото суштество е преголемо за да може да се искаже со зборови, дури и со илјадници зборови, затоа што тоа е она што нè прави мали и просечни, толку обични и банални што не можеме да најдеме ништо ново што би предизвикало реакција во толку елегантното или толку малото суштество како што е читателот. Изгледа дека тоа се причините поради кои многу вистински писатели, меѓу кои верувам дека можам да се вклучам и себеси, не ја сакаат приказната што ја живеат или што ја живееле, туку приказната од своите сеќавања, со сета нејзина егзактност, со сите нејзини слабости, со лагите што во исто време се вистини и со вистините што не ги штитат од тоа да станат лага. Ова е единствена приказна што можеме искрено да ја раскажеме, бидејќи во стварноста не знаеме ниедна друга.

Значи, што да правиме? Дали навистина треба да му се вратиме на авторот? Според мене да, но не на авторот сам по себе, каков што го гледаме денес — отуѓен од неговото општествено и морално суштество. Се плашам дека зборовите што се подготвувам да ги кажам ќе звучат старомодно. Она што јас овде го нудам е еден вид компромис, вдахновено враќање кон конкретната фигура на човекот или жената што стои зад секоја книга, без кои секој конкретен поединечен текст едноставно би престанал да постои. Тој човек и таа жена ме интересираат повеќе од сè, не за да ми раскажат како успеале да ги напишат своите големи или мали дела, бидејќи во повеќето случаи ни самите тие нема да го знаат одговорот, ниту за да го зголемат моето знаење или за да ме водат со своите лекции, бидејќи скоро никогаш тие не се оние што треба да бидат прашани, туку едноставно за да ми кажат кои се тие во општеството во кое сме сите ние. Она што го барам е тие да бидат тука секој ден, видливи, над сè сетилно, како граѓани на сегашницата, која е наша, дури и ако како писатели сметаат дека работат за иднината. Проблемот, ако воопшто постои и ако не е само задоцнет и незабележуван производ на мојата фантазија, нема да биде најден во недокажаната смрт од социјалните, политичките или идеолошките концепции што, во одредено време и со естетски резултати онолку различни колку што се и намерите од кои потекнале, ја води книжевноста кон она што апологетски се нарекува посветеност.

Проблемот, ако сакате да го поставам без заобиколувања, е во тоа што, во суштина, писателот денес одбива каков било вид предавање, освен она што тие го нарекуваат, ако се доволно слободни да признаат, лично и исклучително предавање на сопственото дело. Би се осмелил да тврдам дека многу теориски рамки денес, без оглед на нивната елеганција и увиди, завршуваат, дури и кога тоа не е нивната имплицитна или експлицитна визура, обезбедувајќи интелектуален ескапизам, различни начини за криење од пред нашите сопствени очи, лоша вера и целосна разболеност на групите луѓе. Ние, писателите, кои долго време прифаќавме дека тие се симбол на човечност, сега ја афирмираме незаменливата тема на креативниот чин, опскурноста на резигнацијата и одбивањето на граѓанската должност. И предложувам на авторот по неговата смрт да му се суди врз основа на она што го направил. Но, додека тој е сè уште тука и сега, жив, дозволете ми да ви кажам дека имаме право да му судиме врз основа на она што е.

Превод од српски: Наташа Атанасова

Насловна фотографија: Pexels