Капка Касабова: Ние на Балканот не можеме да си дозволиме да не пораснеме

Таа е писателка која раскажува големи приказни, како мозаик сочинети од животните приказни на малите, обични луѓе. Онака како што таа пишува за Охридското Езеро, дека „тоа е едно од оние места на земјата што те тераат да се чувствуваш како нешто судбинско да те очекува“, истото чувство дека нешто „судбинско“ ме чека го имав летово при читањето на првите две извонредни книги од нејзината балканска тетралогија кои ги имаме во превод на македонски, „Граница“ и „Кон Езерото“.

Капка Касабова деновиве е во Скопје, како член на жирито за Наградата за етички идеи на фестивалот „Македокс“. Имавме можност да ја слушнеме и на книжевната вечер организирана во нејзина чест од издавачката куќа „Или-или“, а јас ја имав радоста вчера, пред отворањето на фестивалот, и да поразговарам со неа – непосредно, на „ти“.

Капка, кога откри дека ти лежи документаристичката нефикциска проза?

Со „Граница“ ја открив мојата форма. Пред „Граница“ имав напишано две нефикциски книги. Првата е „Улица без име“, еден автобиографски патoпис за Бугарија, за моето детство во времето на комунизмот и потоа. По неа напишав друга книга, „Дванаесет минути љубов“ за тангото како музика и како култура; десет години играв танго и толку бев вљубена во него што научив и шпански за да ги разберам зборовите од песните. Но, дури кога тргнав по патеката на „Граница“ ја открив мојата литературна форма, мојот глас и моите луѓе. Тоа сe луѓето на периферијата, кои се заборавени, а кои имаат што да раскажат. Во таа смисла, секоја следна книга по „Граница“ – „Кон Езерото“, „Еликсир“ и „Анима“, не беа планирани. Јас не планирав грандиозна четирилогија за Балканот. Тоа звучи многу епски. И навистина, тоа беше едно епско патување за мене – во времето, во историјата, во мене самата.

Како ја добиваше инспирацијата за секоја следна книга и дали успеа да најдеш ист терк, ист концепт или процесот на пишување на секоја од книгите си беше приказна за себе?

Ако имаше процес и методологија, мислам дека книгите ќе беа многу ограничени. По „Граница“ јас бев болна една година. Просто се разболев од сè што впив во себе, од сите тие гранични истории, за кои не бев подготвена. Ама мислам и дека има нешта за кои не можеме да се подготвиме и тоа е во ред.

Но, додека бев болна, си мислев што сакам да правам, што сакам да доживеам, кои прашања ме мачат во моментот. И сфатив дека едно од прашањата е зошто сум болна? И зошто во нашето семејство секогаш некој е болен? Тогаш и мајка ми се разболи од неизлечива болест и тоа прашање си го поставував секој ден. Зошто секогаш има една жена што е болна во нашето семејство? Тоа ме наведе на рефлексии за баба ми Анастасија, која умре млада од рак и која многу ја сакав. Таа беше основна фигура во мојот живот. И почнав да мислам на Охрид, на езерото. И си реков дека треба да отидам таму со тоа прашање. Зошто сме болни? Од каде доаѓа таа болка? Не ми се пишува повеќе за граници! Сакам да отидам на местото каде што нема граници. И – парадокс! Не ни ми текна за тројната граница во Охрид и Преспа. И така ја почнав „Кон Езерото“, со тоа прашање за боледувањето и исцелувањето, за војната и мирот. Како што знаете, тоа е многу интимна книга. Книга со малите приказни за големата историја. Нашата историја. И, како и во „Граница“, тоа што ми го раскажуваа луѓето на езерото, беа огледални истории.

Од секоја страна на езерото или од секоја страна на границата ја имаше истата приказна, но во малку поинаков контекст. Албанскиот контекст е многу посебен. На грчката страна на Преспа ги открив можеби најтрагичните приказни. Сите тие остатоци, тоа ехо од Грчката граѓанска војна, кое и денес го гледаме меѓу Грција и Македонија и тој затворен граничен премин на Преспа, кој, меѓу другото, мислам дека ќе го отворат.

Маркова Нога.

Да, тоа место е симболично. Таму се духовите на историјата. Таму се и ослепените Самоилови војници и жртвите од Грчката граѓанска војна.

Тие езера се едно патување низ времето, но и надвор од времето. И мислам дека тоа исцелување, кое за мене беше и лично, и семејно, и колективно, секогаш доаѓа оттаму. Кога си на такво место, ти можеш да заминеш отаде – отаде себеси, отаде своето време, отаде своите околности, својот идентитет, своето семејство. Отаде. И тоа е трансцедентното на Охридското и Преспанското Езеро. Навистина, тие се едни од оние магични места каде што, како што кажа еден млад монах од Охрид, се собираат душите.

Додека патуваш и се среќаваш со луѓе, колку фаќаш белешки, колку пишуваш, а колку оставаш сите тие впечатоци да ти одлежат?

Многу правам белешки, секоја вечер за мене е едно големо блаженство – да влезам во ритамот на тоа истражување. Дури и кога сум една недела на едно исто место, како кога бев на манастирот Св. Наум, затоа што сакав да видам како се сонува таму, како тече сонот. И навистина, таму додека спиеш е како да сонуваш на јаве и сеќаваш како по езерото се движат некои сенки, души, добри духови. Тоа се чувствува во текот на ноќта и многу други писатели пред мене го имаат запишано тоа. И, да, дури и кога сум на едно такво место, секогаш многу фаќам белешки. Затоа и секогаш носам многу празни тефтери со мене, од марката „молскин“, која ми е омилена, затоа што има ластик со кој може да се затвори.

Како мојов? Само овој е „ханемуле“. 🙂

Да, од тој тип. И за мене е блаженство да влезам во тој ритам, каде што преку ден истражувам нешто, се среќавам со луѓе или посетувам места и целосно сум нурната во тоа искуство. А навечер секогаш сум сама, без друштво и без средби за да ми слегне сè и колку и да сум уморна и да немам сили, знам дека морам да пишувам, затоа што утредента човек е веќе со друг филтер. Утрото има поинаква енергија од вечерта. Утрото е покана да почнеш одново, сè е ново. Обожавам кога ќе се разбудам на место каде што проучувам или истражувам нешто и ми почнува нов ден. Тоа за мене е блаженство.

Во твојот начин на пишување забележувам многу од стилот на полската книжевна репортажа. Дали тие автори ти имаат извршено свесно влијание?

Не можам да кажам дека таа школа ми повлијаела, затоа што во скоро време ги немам читано. Во последните 15-20 години наидов на Ришард Капушќињски, кој е од тоа поколение на привилегирани новинари од комунизмот – патувал и влегувал насекаде и е прекрасен писател, иако бил и компромитиран во системот во којшто работел. Од поновите ми се допаѓа Анджеј Стасјук.

А што ми повлијаело? Не знам… Јас отсекогаш сум била од тие читатели што читале „на кило“, премногу, иако сега избирам повнимателно што читам. Да се вратам на искуството – мене местото, духот на местото ми зборува, влегувам во интимни односи со него, па прозата што ја пишувам ми е како соработка со тоа место, со неговите луѓе – и живите, и мртвите. Па, така, и литературата што ја читам е за тие теми. Затоа „Кон Езерото“ се претвори во едно литературно патување, зашто читав многу книги од различни автори – и западни, и источни, и наши. И тоа вмешување на гласовите од различни ери и епохи е дел од моето патување, од моето растење, како што вели една книга. Затоа што јас со книгите растам, по секоја се чувствувам сосема различно на крајот, станувам друг човек.

Многу автори од регионот, како на пример Дубравка Угрешиќ, Миљенко Јерговиќ, Дамир Каракаш… се залагаат за вадење на виделина на историската вистина. И ти си на истата линија, со твоите ставови дека за да почнеме да зацелуваме од раните/траумите што ги имаме на Балканот, мораме да почнеме искрено да зборуваме и да се соочиме и со сопствените негативни страни. Дали сме подготвени за тоа?

Крајно време е да бидеме подготвени, затоа што немаме друг избор. Крајно време е да пораснеме. Има поминато многу време, се имаат случувано многу лоши нешта, толку многу имаме изгубено, имаме толку многу граници, па југословенската војна… Ние не можеме да си дозволиме да не пораснеме и да функционираме инфантилно, постојано да водиме некои детски караници. На ти ги куклите, дај ми ги парталите. Тоа веќе треба да биде зад нас, тоа е минато. Не можеме до бескрај да го повторуваме минатото и затоа во „Кон Езерото“ постојано ми се појавуваше таа тема на еманципацијата. Како да ја надминеме болката, како да се еманципираме? Еманципацијата важи и за жените, и за мажите – да се еманципираме за да излеземе од патријархалната доктрина. Тоа не е секогаш лесно, затоа што понекогаш е удобно и пријатно во скутот на племето. Таму ни станува топличко, си заспиваме и ни ги мијат мозоците со пропаганда. Но, мораме да прогледаме. И оттаму е и темата за слепилото, ако се сеќаваш, во старите цркви во Охрид и Преспа.

Да, со ослепените светци.

Токму така. Таму е темата за ослепувањето и за прогледувањето. Таму има извори со лековити води, кои ги лекуваат раните, но никој не може однадвор да те промени, никој однадвор не може да ти ги реши проблемите, промените треба да ги почнеме однатре. Ние на Балканот секогаш чекаме некој однадвор да дојде и да ни ги реши проблемите. И тоа е нашиот инфантилен менталитет, чудната пасивност која постои во балканската култура земена како целост, а во исто време има и една несвесна агресија. Тоа не мора да биде така.

Многу ми се допадна терминот на критичарката Елизабета Шелева, која во својот есеј за „Кон Езерото“ пишува за „езерски патриотизам“. Мислам дека е време застарените патриотизми, старите поделби на „ние“ и „тие“, старите вампирски граници, старите вампири политичари, да ги отфрлиме категорично засекогаш. И да стигнеме до сознанието дека тоа што е најзначајно е нашата општа историја, нашите општи ресурси. И, оттука, тој езерски патриотизам, планински патриотизам, природен патриотизам – тие ни требаат, затоа што екологијата… тоа е една болна тема. А таму секој од нас може да направи по нешто. И мислам дека ќе успееме и затоа сè повеќе пишувам и живеам за природата, за нечовечкиот свет, зашто мислам дека нечовечкиот свет ќе нè спаси од нашите човечки заблуди.

Твојата проза ја доживувам како храбра, затоа што пишувањето секогаш значи патување кое со себе сноси ризици. Во „Граница“ раскажуваш многу гранични ситуации, од кои во една добиваш и закана по животот. Како се носиш со тие ризици, од каде црпиш храброст и дали имаш стравови?

Да, имам стравови и мислам дека во „Граница“ ситуацијата со Зико, кога бев со него во Грција со тој негов пријател, а знаев дека и двајцата се трговци со луѓе, стресот ми се наталожи и стигнав до таа ситуација да почнам да бегам.

Во „Планина на лудилото 2“ 😊

Да, да. И во „Анима“, последната книга од четирилогијата има многу такви екстремни ситуации. Вистина е, се плашам, но и заборавам на себеси, заборавам дека сум жена и тоа ми помага. Затоа што, реално, сама жена на пат е подобро отколку сам маж на пат, на жената ѝ е дозволено да влегува насекаде. Секој ти ја отвора вратата и сум имала исклучителни средби. Знаеш, си ги читала книгите… А можеби и поради мојот однос, поради тоа што луѓето гледаат дека се интересирам. A може сум имала и среќа, к’смет, да наидам на вистински водич, како Зико, или дури и на некои позлобни ликови, кои имаа да ми раскажат важни приказни. Па дури и кога не ми раскажуваа, самото нивно молчење, нивното присуство ми кажуваа многу. Самото тоа што си на ист простор со еден човек, како стариот граничар чиј син бил убиен.

Од семејството на четирите генерации граничари…

Точно така. Тој самиот е и убиец, и трагичен лик, затоа што изгубил сè и не може да зборува за тоа. Во неговото незборување прочитав многу и иако не ми кажа ништо за неговите убиства, тоа што бев со него колку часа, беше бесценето.

И дедото што има 105 години, кој бил на Макронисос и кој не зборува ништо.

Да, и тој нема зборови за тоа. И затоа многу од тие средби не се само вербални. Тука е самиот пламен на енергијата, на допирот. Мислам дека вистинската средба меѓу двајца, меѓу две души може да биде нешто свето. Јас сум имала многу такви средби кои, дури и кога се тешки, во нив има нешто магично, нешто што на англиски го нарекувам „the loving encounter“ – средби во кои навистина си присутен, во кои си таму и слушаш. Ти кажуваш нешто важно, другиот го слуша, го разбира. Тоа е една лечебна размена.

И кога ме праша за оваа литературна форма и за тоа како стигнав до неа – мислам дека преку овие средби навистина се најдов себеси. „Граница“ ми беше пресвртница. Со „Граница“ полетав, а летам и со следните книги, во творечка смисла. Тоа за мене е еден волшебен лет, кој се должи на тие лечебни средби, со сите тие луѓе: Бугари, Македонци, Турци, Грци, Роми, бегалци, овчари, берачи на билки и, последно, со животни. Тие средби ме радуваат и ми даваат надеж и токму таа света средба меѓу две души, меѓу две суштества, кои може и да не се луѓе, затоа што во „Анима“ тоа се случи меѓу мене и кучињата, е лечебна за мене, а се надевам и за другите.

И тука стигнуваме и до моето последно прашање: како се чувствуваш по завршувањето на тетралогијата?

Секоја од книгите за мене беше целосна трансформација. До тој степен што секојпат кога ќе завршев книга, не знаев дали ќе можам да продолжам да пишувам. По „Граница“ стигнав до некој предел и не знаев дали ќе најдам за што ново да пишувам. Се разболев и така ја почнав „Кон Езерото“. На крајот на книгата си реков, до тука беше, ова е крајот, си го најдов мирот, го најдов трансцедентното, се најдов себеси, корените, се излекував, најдов многу одговори и не знам за што друго би пишувала. И ја почнав „Еликсир“. Секојпат наоѓав патека кон следната дестинација, како на некој органски волшебен начин. На крајот на „Еликсир“ стигнав до еден врв, така и завршува книгата. Со приказна за еден маж со диви коњи, со кого се искачив на највисоко на Пирин. Тој е дивјак, живее во планината и вели „јас сум последниот домородец“. Таа последна приказна е на 3.000 метри надморска висина, со тој човек Емин и со неговите коњи. Со него станав многу блиска, но таму завршува „Еликсир“ и не знаев како би можела да продолжам.

Но, од тоа пријателство со Емин и со неговите коњи и од целата таа приказна, се опседнав со идејата за пасторализмот. Сакав да живеам со такви луѓе, да бидам близу нив и животните. Не можев да се оттргнам, тоа стана како некоја зависност. Буквално не можев да слезам од планината. И така решив да пишувам за тоа. Оттаму почна „Анима“. И тогаш тргнав со овчарите и со нивните стада, со овците. И тука почна новата приказна, која носеше и страдање и лек.

Верувам и катарза.

Точно, секоја книга беше катарзична. И на крајот треба да можам да се откачам од тој свет, затоа што секоја од тие книги за мене е свет, како што се надевам и за читателите. Секоја од тие книги за мене беше по две години во тој свет и збогувањето е тешко. И по „Анима“ ми беше многу тешко, затоа што знаев дека тоа е последната книга од четирилогијата.

Но, тоа е дел од растењето, да можеш да се збогуваш, да не живееш со илузијата дека можеш да живееш така и таму. Јас знам дека не можам да бидам овчар. Јас можам да бидам проповедник на пасторализмот, на природата и на билките и тоа е мојата улога. Човек треба да се помири и смири. Тоа е мојата мисија и тоа не е малку.

Фото: Тони Дејвидсон