Животот како сапуница (Дубравка Угрешиќ)

„Подобро е да се користи „сапуница“, отколку солзавец!“
– Емилио Азкарага, мексиканска медиумска личност

1.

Срушувањето на комунистичкиот систем во бившите комунистички земји беше проследено од многу заеднички појави. За тие појави историчарите, политиколозите и писателите напишаа, пишуваат и уште ќе пишуваат свои студии и книги.

Меѓутоа, сигурна сум дека Робинката Исаура никој нема да ја спомне! Таа бразилска телевизиска серија, која во исто време се прикажуваше на телевизиските екрани на многу комунистички земји, беше последната обединувачка алка во дотраениот комунистички синџир. Робинката Исаура беше краткотрајно заедничко лепило, последна идентификациска точка, некој вид некролог на починатиот маумут комунизмот. Тешко дека некој ќе ми поверува. А и да поверува, ништо не ги менува нештата. Бразилска soap-opera, па што!

Аљоша Копиток од Новосибирск, кој го запознав во Америка, една вечер ме забавуваше прераскажувајќи ми епизоди од Робинката Исаура, најглупата, тука двајцата се сложивме, soap-opera на сите времиња. Аљоша тврдеше дека постојат руски тајни друштва на „обожаватели“ на Исаура. Во локалниот новосибирски хумор, кој никнал благодарение на Исаура, и самата се уверив.

За национално-хомогенизирачките митинзи на Милошевиќ следени од телевизиските камери, ќе се пишуваат студии. Паролите кои ги носеше милионската маса ќе послужат во прилог на тезата за почетоците на српскиот фашизам. И можеби еден ден во некој запрен кадар ќе се најде едно лице кое ја издигнува паролата со збунувачка содржина: Спасете ја робинката Исаура! Велат дека таа парола ја носел на некој митинг југословенскиот поп-пејач Ѓорѓе Балашевиќ. Тоа бил негов личен гест против инвазијата на глупоста.

Благодарение на жестоките стратегии на присилниот заборав, „југословенската“ култура на секојдневието е целосно замрена. Тешко е да се поверува дека еден ден сепак ќе има свое место во некаков музеј на историјата на секојдневниот живот. Нема да има ни музеи. Бидејќи и земјата исчезна, а заедно со неа и нејзината историја, а заедно со историјата и памeтењето на некои дваесет милиони нејзини граѓани. Затоа, на пример, никогаш никој нема да си го постави прашањето: зошто Југословените по војната (Втората светска војна) гледале мексикански филмови и пееле мексикански песни и од каде во сиромашното повоено југо-секојдневие таа топла склоност кон далечното Мексико? Слични забавни прашања можат да им паднат на памет и на луѓето кои живеат во мирни времиња, во стабилни и богати култури. А народите во бивша Југославија живеат жестоко, тие се занимаваат само со прашањата на смртта и преживувањето.

2.

Една од моите омилени адолесцентски книги беше Психијатрија, учебник за студентите на медицина. Не се сеќавам повеќе како таа книга дојде во мои раце и остана во мој посед, но го паметам задоволството со кое ја читав. Најпрво им се фрлав на примерите, беа позабавни од кое било друго четиво. Подоцна на примерите знаев да им приложам и дијагнози.

Еден болен човек никогаш нема да го заборавам. Тој ги наговaрал другите болни да ископаат тунел под болницата и сите заедно да избегаат на море. Оние во ступор знаел да ги потапне по рамото и да им рече: — Ајде, мрдни, што си се здрвил тука!

Дадениот веселник боледувал од акутна манија.

Така, во раната младост научив што се неврози, а што психози, што е шизофренија, што манично-депресивна психоза, што е параноја и што хистерија, што се трајни, а што привремени деменции, што се реактивни психози — и тоа, кажувам — само затоа што необичните и интересни приказни за луѓето беа проследени со стручни објаснувања.

Оваа читателска наклонетост од раната младост ја спомнувам затоа што денес често ми се присторува дека „југословенската трагедија“ ја читам низ растерот на знаењето од времето на адолесценцијата.

3.

Неодамна бев во Америка. Дали заради краткотрајноста на престојот, дали поради несоницата (заради несоницата неколку ноќи по ред ја гледав телевизиската документарна емисија „Divided Mem­ory“), дали поради веќе споменатиот растер, како и да е, за момент ја доживеав Америка како трауматизирана нација на психотераписка сеанса. На екранот се нижеа десетици и десетици уплакани возрасни жени (и по некој маж) кои под хипноза или за време на колективни, или за време на индивидуални сеанси се присетуваа на сцени на сексуално искористување во раното детство. Во повеќето случаи ги искористувале нивните сопствени татковци. Се нижеа и лицата на вчудовидените татковци од кои некои не признаваа, некои збунето тврдеа дека не се сеќаваат, некои пак си дозволуваа да кажат дека го заборавиле тоа нешто. Child abuse во моментов е топ тема во Америка. Процентот на личности кои тврдат дека биле сексуално искористувани е висок. Психијатрите и психоаналитичарите, според правилата на својата професија, се обврзани да им веруваат на своите пациенти. Пациентите ништо не може да ги увери дека нивната траума не е вистинска, родителите никому не можат да му докажат дека такво нешто не правеле. Привлечната тема разви и своја индустрија, свои книги, расправи, новинарски текстови, филмови, серии, документарни емисии, театарски претстави, јавни дебати, свои термини (false mem­ory syn­drome или синдром на лажно сеќавање) и варијанти, секако. Неодамна и една наставничка во средно училиште беше обвинета за сексуално искористување на своите ученици. Децата за сето тоа сведочеа на суд.

Кога се во прашање траумите, можностите за манипулација се огромни. Со персоналните трауми (кои бргу стануваат колективни) можат да манипулираат психоаналитичарите и психијатрите (за своите сметки во банка и за успех), медиумите (за рејтинг и пари), филмската индустрија (за истото), политичарите (за дисквалификација на противникот), пораснатите деца (за да им се одмаздат на родителите) и трауматизираните (за тешко стекнатото право на сопствена траума). Притоа, сето тоа совршено влијае едно на друго и тешко е да се утврди што е вистина, а што лага.

4.

Д-р Радован Караџиќ, водачот на босанските Срби, е психијатар; д-р Јован Рашковиќ, српскиот националист, беше психијатар; Слободан Милошевиќ, српскиот претседател, е потенцијален самоубиец, велат; за д-р Фрањо Туѓман, хрватскиот претседател, мојот психолошки учебник може да каже многу нешта. Сите тие и многуте нивни следбеници го индуцираа колективното лудило, претворајќи ја за почеток бившата, а потоа и новите држави во лудници, а граѓаните на своите држави во пациенти. Демократијата е протолкувана како остварување на правата на индивидуалната и колективната траума. Откопувајќи ги коските закопани за време на Втората светска војна, новите господари на своите народи им подарија право на траума. Комунизмот како траума, Голи Оток како траума, Тито како траума, четниците како траума, усташите како траума (оние од Втората светска војна, секако), Југославија како траума, границите меѓу државите како траума, братството и единството као траума…

„Ги гледам големите влакнести раце на мојот татко како се испружуваат кон мене…“ — е честа реченица што ја изговараат американските пациенти за време на психотераписките сеанси и ги облеваат солзи.

Новите господари, „докторите“, управителите на државата-лудница, индуцирале (или, пак, само ги ослободиле, тоа веќе никој не го знае) трауми, а потоа ги научиле своите пациенти да ги идентификуваат. Србите ги именуваа своите: Хрвати, Муслимани, Албанци… И Хрватите ги идентификуваа своите: Срби и бивша Југославија. Босанците притоа никој не ги прашува: тие главно гинат.

5.

Гледано од таков агол, може да се рече дека правото на лична траума го довело и Хитлер на власт. Големите смени на владејачкиот систем, трауматични сами по себе, секогаш се следени со појава на магионичар, хипнотизер, изведувач на трикови, приучени психијатри, „доктори“, секакви манипулатори. Перестројката во Советскиот Сојуз на површина го исфрли Кошпировски, големиот хипнотизер кому му успеало преку телевизиските екрани да ја хипнотизира милионската, тогаш сè уште советска маса. Денес Кошпировски стои рамо до рамо со еден друг хипнотизер, Владимир Жириновски. Туѓман и Милошевиќ можеме да ги замислиме и како улични продавачи на трикови, „кибритчари“, кои пред светската и домашната заедница вртат топчиња. И фасцинирани, сите учествуваат надевајќи се дека ќе ги надмудрат. И секогаш се во загуба. Со продавачите на трикови само загубата им е загарантирана. Притоа никој повеќе и не забележува дека топчињата се човечки лешеви. Бидејќи продавачите на трикови се вешти, топчињата пребргу кружат меѓу прстите и некаде исчезнуваат.

6.

Мојот стар учебник по психијатрија во поглавјето за реактивни психози тврди дека постојат повеќе фактори кои стабилната личност ја доведуваат во состојба на реактивни психози. Фактори се: јачината на психотраумата, кумулацијата на чести слични психотрауми и нивната изненадност, погодувањето на најчувствителното место во структурата на личноста, повредувањето на „егото“ во личноста и разни предиспозициски елементи. Во тие елементи спаѓаат психичката и физичката исцрпеност, реконвалесцентните состојби, хроничните интоксикации, чувството на сопствена несигурност, трајни анксиозни состојби и така натаму со ред.

Сите облици на реактивни психози, понатаму вели мојот учебник, можат да се поделат во примитивни заштитни реакции и сложени психогени реакции. Во примитивните спаѓа псевдодеменцијата, Ганзеровата психоза (болниот дава малоумни одговори, свеста не му е во ред, а страда и од амнезија), потоа псевдокататониот ступор и пуерилизмот (возрасна личност се однесува како дете). Сложените облици можат да бидат шизофренични реакции, параноидни реакции, депресии и индуцирани психози.

За овие последниве, барем така тврди мојот стар учебник, мора да постои парот: индуктор и индуциран. Индукторите се најчесто психопатите, параноичарите и маничко-депресивно болните, а индуцираните се најчесто емоционално или интелектуално незрелите, културно заостанатите и недоволно просветените личности. Индуцираните слепо ги прифаќаат идеите, мислите, одесувањето и ставот на индукторот и во сè го подражаваат.

7.

Кога некој би направил лексикон на „големите идеи“ кои никнале кај „малите народи“, односно во државите кои настанале со распадот на Југославија, значи, кога некој би направил лексикон на идеи изнесени јавно во изјави, интервјуа, написи, говори, книги, мерки и закони — а чии автори се домашните политичари, луѓето на власт, интелектуалците, „мислителите“ — читателот на таквата книга би останал зачуден од жестокоста и количината на општото лудило и глупост. Таквата количина глупости би можела да биде уште позабавна кога под неа, како нејзин резултат, не би лежеле купови лешеви.

Распадот на повеќенационалната Југославија, војната и создавањето нови национални држави ги следел паралелен процес на идиотизација на народот. На функциите на индуктори се најдоа секогаш подготвените медиуми (телевизии, весници, радија), министрите и министерствата за култура, разновидните државни комисии (за контрола на чистотата на хрватскиот јазик, на пример), цензорите и забавувачите, оние старите и оние новопечените, новоизбраните универзитетски декани и други.

Процесот на успешна идиотизација е возможен само во услови на изолација. Највообичаените метафори за изолација се затвор и лудница. Посткомунистичките држави гордо се удираат во гради со своите нови демократии: затоа, да го оставиме затворот и да ја избереме лудницата.

8.

За само пет години успешно е остварена првата претпоставка на патот кон завршната идиотизација на народот. А првата претпоставка е колективната амнезија. И навистина, граѓаните на новите држави, па така и Хрватите, ја заборавија и општата и својата лична историја. Ги запалија партиските книшки, ја фрлија во ѓубре родената тетка од Смедерево, некои тоа го направија со српските мажи, жени и роднини, заборавија што зборуваа порано, што работеа и што пишуваа, го заборавија наученото, го заборавија целиот свој претходен живот. Не им преостана ништо друго туку одново да се родат, овој пат во новата хрватска држава. А тоа значи дека граѓаните на Хрватска денес се стари само пет години. Зад нив е избришаното минато, пред нив — секогаш подобрата иднина.

9.

А дека иднината е подобра веќе потврдува кратката меморија на хрватскиот граѓанин. Уште пред две години на телевизиските екрани се гледаа хрватски лешеви и хрватски срушени куќи. Денес на телевизија се градат нови болници и нови фабрики, се сечат ленти, хрватските мајки секој час раѓаат петки, нè посетуваат одушевени странски државници, странските вложувачи брзаат да го вложат својот капитал, на нашето убаво море се туркаат странски туристи, нашата валута, куната, е стабилна, Европа нè почитува, пламенот на Олтарот на Татковината вечно и стабилно пламти.

Што се однесува на надворешниот свет, во него малку нешта се случуваат, а и она што се случува не е баш за гледање. Затоа вестите од Сараево се на последно место во вечерниот телевизиски дневник и се многу кратки. Босна, впрочем, е странска држава, нели?

А што е со сегашноста? Стварноста која го опкружува хрватскиот граѓанин стана толку непроѕирна (да не заборавиме, го сведоа, или смиот се сведе, на петгодишно дете) што нашиот граѓанин како повеќе ништо да не разбира. Стварноста како повеќе да не постои.

10.

Инфантилизмот (или според речникот на мојот психијатриски учебник — пуерилизмот), културниот аутизам и регресијата се доминантни црти на хрватското културно секојдневие.

Хрватските весници се преполни со затупувачки текстови. Многу од тие текстови се посветени на претседателот на новата хрватска држава (имено, претседателот и хрватската држава во колективната свест се едно). Бројните интервјуа со кројачите, градинарите, фризерите, приватните фотографи и шофери на претседателот го изразуваат пелтечливото воодушевување на т.н. мали луѓе кон претседателот, кон самата држава.^[1]

Животот заедно со новородените луѓе почна од почеток. Затоа во весниците често се појавуваат неодоливи едукативни текстови приспособени на „малиот човек“, какви што читале нашите родители по војната (Втората светска војна!), во рубриките обично насловени Знаењето е моќ.

Затоа сосем е возможно инаку сериозната загрепска теоретичарка на книжевност да пополнува колумна во книжевните весници со своите текстови (некоја смеса од бон-тон и автоген тренинг) во кои на литерарно деликатен начин ги поучува читателите на елементарни нешта: како да не плукаат на под, како да бидат љубезни, како да го разубават секојдневниот живот. Сигурно затоа општиот поучен тон се вовлекол во многу текстови. Тонот подразбира дека широката читателска публика е глупа и необразована. И читателите се согласуваат, па тие имаат само пет години!

И животот навистина се врати на почеток. На хрватската телевизија се провлекуваат кадри со претседателот во раскошни маршалски униформи, слики од паради, од хрватски моќни тенкови и непобедливата хрватска војска. Се зборува дека за време на едни такви паради некои гледачи, тие на кои навистина им се измешало во главата, толку се возбудиле од глетката што почнале да скандираат: Тито! Тито!

11.

Државната лакирница, како евтина сапуница, ја лакира нетранспарентната стварност, го премачкува со сјај вистинското лице на новите држави-мутанти. Дебелиот, сјаен лак ги прекрива демократурите, кои можеби се и мафијашки гранки за перење пари, за трговија со оружје, можеби дури и озаконета можност на оние на власт за брза кражба или евтино купување имоти, за брзо збогатување, за воспоставување фамилијарни династии, за криминал, самовластие и самоволие, за убиства кои раката на правдата никогаш нема да ги стигне… За тоа и онака ништо не знаеме, нема да дознаеме и не е наше да знаеме. Наш е животот, животот на „малиот хрватски човек“^[2], и онака сведен на голо преживување. Вистина се „страшните Срби“, однатре лажни. И „малиот хрватски човек“ посегнува по дополнителен седатив.

12.

Наркотерапијата е еден од методите за лечење психички заболени болни. Во сиромашните земји телевизијата е најевтиниот и најдостапниот наркотик. Soap-opera-та е наркотераписки жанр за возрасни. Децата си ги имаат бајките.

На загрепската државна телевизија секој ден се вртат неколку тераписки ТВ-сеанси. Глупата „Santa Bar­bara“ моментно ги надминува уште поглупите мексикански телевизиски серии. Насловот на една од сериите е И богатите плачат.

Мексиканската телевизиска сапуница со повеќе од двесте епизоди е приказна за сиромашната Mаријана која покрај многуте перипетии, искушенија и страдањa на крајот сепак ја пронаоѓа својата среќа. А среќата, се знае, е саканиот маж Луис Алберто, богат дом и деца. Така, во свеста на колективниот аудиториум Маријана стана бајка за „малиот човек“ (жена) против која се навртеле сите зла. Познато е дека злото во сапуниците не може ниту да се избегне ниту да се контролира, тоа самото ни се случува и трае што е можно подолго. Бидејќи само bad guys ги обезбедуваат епизодите на сериите. Нивниот крај е happy end.

Совладувајќи препреки од ден на ден, рамо до рамо со кутрата Маријана, гледачот учи дека не е одговорен за својот живот, бидејќи неговата судбина и онака ја одредуваат други. Секако, се учи и на трпение.

13.

Баш како на вистинска психоаналитичка сеанса, „малите хрватски граѓани“ кои секојдневно се исцрпуваат пред ТВ екранот се најдоа, благодарение на мексиканската сапуница, во самото средиште на сопствената трауматична реалност. Реалноста, имено, постои, реалниот живот е soap-opera.

Сликите од екранот за првпат се целосно синхронизирани со секојдневниот живот, па оттука и невидената популарност на сериите. На екранот шетаат истите луѓе, гледај, облечени исто како и ние, сиромашните личат на нашите сиромашни, богатите на нашите богати. Жените (оние сиромашните) ги имаат на себе истите цветно начичкани роби (ах, шлафрок, нè враќа ли тоа во педесеттите години!), седат во своите кујни, го варат истото кафе, озборуваат, ги изговараат баш оние реченици што и ние би ги изговориле. На ѕидовите висат идентични слики, на масите исти вазни, исти покривки… Становите на богатите се наместени баш онака како што би ги наместиле ние да сме богати, истите гарнитури за седење, истите спални соби. Јунаците на сериите живеат во ентериер, баш како и ние, не, никогаш во екстериер, екстериерите се скапи. Единствено категориите на доброто и злото се потранспарентни, злите се зли, добрите се добри, нема заблуди и збрки како во животот.

14.

Така случајно се случи она што медиумите го заплеткуваа, изолација, војна, индуцирано лудило, репресивен систем на владеење — невината сапуница да го расплете на посреден начин. Самиот жанр, чија битна претпоставка е да биде различен од нашиот секојдневен живот, наеднаш, гледај, го прикажува нашиот сопствен живот. Во општиот хаос, вредносен и временски, во трауматично репресивното време, soap-opera-та нè враќа, колку парадоксално и да звучи, кон нас самите. Да, нашиот реален живот изгледа навистина така. Се вративме назад, повторно во педесеттите. Земјата беше уништена, се сеќаваме. Бевме сиромашни, се сеќаваме…

Велат дека серијата И богатите плачат е откупена во Кина, во арапскиот свет, во бившите социјалистички земји, во Бугарија, Романија, Унгарија… Велат дека во руските фабрики се запира работата додека Маријана е на екранот. Велат дека милиони луѓе во светот плачат следејќи ја судбината на мексиканската страдалница.

Значи, некаде сепак се воспоставува паметење, малку конфузно, малку нејасно, малку бледо, но сепак слика на нашите животи. И утешно е што не сме само пред телевизиските екрани. Некаде, ете, се воспоставува невидлив медиумски интернационализам, ѕоар-интернационала, топло медиумско братство. Како беше она? Пролетери од сите земји… Пролетери од сите земји, да се обединиме повторно! Да ја спасиме Маријана! А Босна, Сараево? Нека почекаат… Додека на телевизија не се емитува реприза на Робинката Исаура (и Гратчето Пејтон по толку години повторно се емитува!). Тогаш на сè јасно ќе се потсетиме. Тогаш ќе знаеме кое време е и колку е точно часот.

Јуни, 1995 г.

Post scrip­tum, година дена подоцна

И додека маратонската мексиканска сапуница на парадоксален начин им го враќа изгубеното чувство за секојдневната реалност на трауматизираните граѓани на бивша Југославија, секојдневниот живот (и смртта) постепено се селат во сапуницата. Во доцната есен 1996-та налетав на познаничка од Сараево. Низ Сараево, вели, одекнуваат истрели и гранати од снимањето на десетина воени филмови. Наскоро доаѓа Стивен Спилберг, вели.

– Ако Сараево не успеаја до крај да го срушат Караџиќ и Младиќ, тоа ќе го направи Спилберг — се шегува мојата познаничка.

Се зборува за некоја драма во њујоршки театар во која Мерил Стрип глуми силувана Босанка. А и ако не е вистина, ќе биде, ако не е Мерил Стрип, ќе биде некоја друга.

– Во овој момент сарајлиите – тие кои само што ја преживееја опсадата на сопствениот град — заработуваат по некој денар како филмски статисти. Лежат полиени со црвена боја, глумат изрешетени тела на сараевскиот пазар Маркале, вели мојата познаничка. Оној кој пропуштил да заплаче над вистинските жртви, ќе плаче над гумените. А тие гумените ќе бидат повистински од реалните. Бидејќи реалните беа пререални за да можат да бидат вистински.

Филмските права на приказната за сараевските Ромео и Јулија загинати на мостот се откупени и прекупувани веќе неколку пати. Срушениот Вуковар глуми срушен Вуковар во некој филм, сараевските рушевини глумат сараевски рушевини во втор, убавите села навистина убаво горат во трет. Така несреќата преминува во фикција, фикцијата во порнографија, порнографијата во вистински солзи.

Мојата сараевска познаничка е уметница. Подготвува видеоигра за окупацијата на Сараево. Уверена е дека така луѓето ќе можат да разберат што навистина се случувало во Сараево, само низ компатибилен медиум, вели, низ video-game.

Мојата сараевска познаничка греши. Трагедијата станува трагедија дури кога е транспонирана во жанрот. Тоа што предизвикува солзи не е самиот настан, туку ритамот и правилата на жанрот, репрезентацијата на стварноста, а не самата стварност, погребот, значи, а не покојникот.

– Soap-opera… — и велам на познаничката. — Soap-opera…

[1] На хрватската телевизија можат да се видат средбите на претседателот со т.н. обични луѓе. Обичните луѓе неретко на претседателот му се обраќаат со „докторе“, што само ја потврдува точноста на нашата метафора за претседателите-доктори и државите-лудници.

[2] Синтагмата „мал човек“ во оптег влезе кога хрватскиот претседател го воведе во оптег зборот puk, што значи толпа, маса, прост народ. Оваа иновација на претседателот со себе по закон повлече појава на нови хиерархиски термини кои дотогаш се користеа за означување феудални сталешки хиерархии (на пр. витези, сталежи и сл.).

Извор: Dubravka Ugrešić, Kul­tura laži